VÍVERES ALIMENTARIOS E ENSERES CURATIVOS, por Ramón Laíño

OS CORTIÇOS DE MEL 

É un recipiente feito de casca de sobreira, ou doutros materiais como a madeira, onde habitan as abellas e no que fan a cera e o mel. Exemplo: - Saeu do cortiço un enxame de abellas.

Os cortiços póñense boca abaixo cunha mesa de pedra (laxe),  na parte inferior, e tellas por riba.

No mes de San Xoán (aproximadamente xuño), as sobreiras arrian (soltan) a tona, ou casca.

Esta casca xúntase en volta cuns pasadores. 

A parte de riba da tapa do cortiço, cósense cuns aramios, ou cuns chusos, ou senón dous paus cruçados.

O mel está arriba. As abellas crían abaixo, na boca, onde quedan as antenas.

O tempo de rabechar (extraer da colmea parte do mel, deixando o resto para se alimentaren as abellas do enxame), corresponde á época das colleitas. Son de ano en ano. Exemplo: - Rabecharon nun día todas as colmeas.

Estas colleitas poden ser nas colmeas, ou nas laçenas (paredes da casa). Laçena da casa do "Pulido", en Loxo de Baixo.

Cando amañeçen, por exemplo, dous puñados de abellas a lamber nunha laçena, e non marchan, eso pode ser un “criadeiro” de abellas.

Un xeito natural de criadeiro de abellas que fan elas soas, son os “enxamios” ou piñas, ao aire livre.

Para tratar de coller estes enxamios hai que tratar de botarlle por riba unha sábana branca.

Entón, ese enxamio envolveito ponse diante dun cortiço con mel dentro, e ábreselle a sábana para ver se van saíndo, e entrando no cortiço. Se non dan saído da sábana, trátase de afumalas, cun algho de fume dun pau, ramallo, ou de calquera cousa para ver de metelas dentro do cortiço.

Os cortiços deben estar nos mellores sitios, nas abrighadas, onde non lle dea o vento, porque pode tiralos.

A VELA DO DEFUNTO, E O REGHRESO DO ENTERRO

Non hai moitos anos, os defuntos velábanse nas casas.

Alí, a familia do faleçido, sobretodo á noite, trataba de repartir unhas copas de caña, viño, ou outros licores que houbera na casa. 

E tamén algo para meter na boca, como alghunha galleta, anacos de boroa, ...

Todo esto servía para manter á xente en vela, para que non durmiran durante a noite. Pero máis ben, esta xente que non estaba cos familiares e o defunto na habitaçión, senón que se atopaba no exterior da casa, dedicábase a escoitar e botar contos e historias de calquera cousa.

Sempre había alghún pavero que ao contar os relatos, rían con el. Eso valía de pasatempo e entretemento, sen ter moi presente ao defunto é á familia.

Non era moi frecuente que alghuén perdera a compostura no mesmo cuarto do defunto, cos familiares diante, falando de temas mundanos e parrandeiros.

Era inevitable a mirada dalghún curioso, ou curiosa que se dedicaba a ver como tiñan a casa, e os arredores a familia do defunto.

Diçir que a xente que estaba na vela, diante do defunto, reçaba, e tamén no momento de sacar o cadavre, a xente que acompañaba o enterro, camiñaba façendo paradas e reçando. 

Ighualmente, cando volvían do enterro, viñan reçando polo camiño.

Seghundo din, existía unha tradiçión peculiar que se façía para cando volvera a xente do enterro.

Dúas ou tres mulleres veçiñas, encarghábanse de coller millo no hórreo da casa do defunto. 

Se esa casa non tiña millo, traíanllo elas e moíano para logho façer unhas petadas de boroa que puñan na basía (recipiente de madeira propio da boroa). Tamén buscaban viño na bodegha, ou senón, de non habelo, traíano elas das súas casas.

Entón, abrían a porta e todas as xanelas, da casa do defunto. Logho, estas mulleres puñan unha mesa fóra da porta. Alí, nesa mesa, colocaban o viño, e tamén a baçía coa boroa.

A xente que volvía do enterro, tomaban boroa, e bebían viño, e ao acabar, despedíanse. 

Entón, ao final, as mulleres que puxeran a mesa, ao ver que non viña máis ninquén, recollían todo para dentro da casa do defunto. Deixábanlle todo xunto da lareira, e íanse para cadansúa casa.

Non sempre se façían as partillas no día do enterro. Cando se dispuñan a eso, os fillos do defunto, collían os documentos dos bens, e púñanse a façelas partillas, que teóricamente xa tiñan que estaren repartidas. 

Moitas veçes había pelexas por desacordos.

A PEDRA DA PESSOIA

Houbo unha curandeira en Bermo, seghundo lle ten comentado miña avoa Esperança a miña nai e aos demáis fillos.

Esa muller tiña remedios naturais, xunto co poder da palabra. Ademáis, posuía unha pedra conoçida como “A Pessoia da culebra”, para as picaduras das víboras, culebras e veneno en xeral.

Esta Pedra da Pessoia, pola súa composiçión, atraía o veneno da víbora, culebra, ..., e viceversa. É diçir, atraíanse mutuamente.

Cando a alghuén lle picaba unha víbora, ou culebra velenosa, púñalle a pedra enriba da mordedura, e vendaba por riba da pedra esa parte do corpo onde estaba a fatalidade.

Aproximadamente, aos nove días, a pedra desvéndase por sí soa, caendo na cama.

Entón, despois collían un cacharro de leite, e metían a pedra dentro do leite. A pedra vai arriando o veneno, e o leite vira todo de cor azul.

Despois, había que devolverlle a pedra limpa ao seu dono.

A xente sempre dixo que ás culebras e ás víboras ghústalles o leite. Por eso sempre se dirixían aos nenos que arreçendía a leite, e tamén ás cortes das vacas a mamar nos ubres do animais.

Houbo nenos que despois de mamaren, ao estar durmindo, alghunha víbora, ou culebra ulíalle a lonxe o leite. 

Outras veçes, ao abrir as cortes das vacas, e prender a lus, tense visto alghunha víbora, ou culebra media colghada mamando nos tetos das vacas. Eran tan silençiosas que os animais non se enteraban.

Relatos recollidos por Pablo Enea 1999.08.09,1-13:29, O Poder da Palabra e a Fe na Curación:

Na parroquia de Olveira, “A Pedra da Pesoa”, soluciona picaduras de víboras. As picaduras de víboras son mortais en caso de non actuar axiña. Durante este século existeu un método para que o veleno da víbora, inoculado mediante mordedura na persoa, non circule nin polo torrente sanguíneo, nin linfático e saia ao exterior. Este feito sitúase en Bretal, aldea da parroquia de Olveira. Recollido nos relatos biográficos de Françisco Pegho, de 83 anos.

Transcripçión da ghravaçión realiçada o mércores 21.07.1999, ás 15.30.

Françisco: O veneno da culebra atrae a pedra coma o imán atrae o ferro. Esa pedra era a da Pesoa, e non sei se a roubaron, pero xa non a temos, estaba na casa de Sieira...é unha pedra que ten o seu misterio como atrae, e despois vendan o pé ca pedra, e cando a pedra desvenda aos nove días, xa a pedra cae na cama. E méteno para lle sacar o veneno en leite e queda todo azul o leite. 

Ese veneno sóltase nun cacharro de leite. Hai que dárlle ó dono a pedra limpa. Eu seino porque llo vin á miña imrán Benita, e na casa de Sieira tiñan esa pedra, pero despois houbo aquí persoas que as picaron as culebras e tuveron que darlle ós pes, pero haber houbo esa pedra. 

Unha ves tio Tan de Suáres, viña cun feixe de nentellas, pisou unha pedra e dixo, ¡que fofo está esto!, nunha laxe pisando un reghueiro, sacou o pé para ollar, e paf, unha culebra. A do Balón, tamén a mordeu unha culebra, aghora esa pedra desapareçeu. Esa pedra hóuboa, que a puxo miña irmán Juanita que viña da ponte cunha senlla de aghua, e a víbora estaba así na ponte e ó pisar, mordeuna”.  Galiza Informantes 1999:21

No testemuño de Françisco Pegho, ao ighual que o anterior de tía Manuela a Tata, eles viron como se realizaban estes proçesos curativos e a efectividade dos mesmo, desde os seus veçiños ata os membros das súas propias casas.

1. A pedra, que pertençe á comunidade é usada por tódolos seus membros, desapareçe nun momento determinado. 

2. O feito da desapariçión da pedra é un xesto no que a responsabilidade da curaçión, que é comunitaria, pasa a ser individual. Estes proçesos de cambio son os máis importantes ao longo deste século XX. A acçión comunitaria deixa paso ao individuo que, no contexto galego, repréghase na casa. Esto ocorre, ao ighual que coa pedra da Pessoia, con todo o proçeso relaçionado co amortallamento, no que era a comunidade a que se responsabilizaba, sendo actualmente a casa individual quen pagha a funeraria.

3. O veleno é atraído pola pedra, co cal impídeselle que exerza o seu efecto sobre a fisioloxía da persoa. Unha ves máis estamos diante dun feito de transposiçión do signo, que é o veleno, ao símbolo que é a pedra. Neste caso, non se produçe a enfermidade no signo, senón que “sae” ao símbolo sen afectar á fisioloxía da persoa.

4. O número nove na curaçión volve apareçer: aos nove días é cando xa se solta a pedra da ferida. Cumpreuse o ciclo do tempo estabreçido culturalmente como curativo.

5. O leite, elemento purificador da pedra, absorbe o veleno, façéndoo desapareçer. Desde nena, oía os relatos dos maiores na aldea de Bretal, diçindo que ás culebras lles ghustaba o letie e por eso ían aos nenos, que arreçendían a leite e tamén ían ás cortes a mamar nos ubres das vacas.

6. Estes relatos, que forman parte da memoria colectiva, confiren ao leite propiedades purificativas sobre a pedra. Esta última estivo absorbendo o veneno da víbora e, á súas ves, o veleno trasládase fóra da pedra a través do leite, que tan apetitosa é para a víbora.

AS MULLERES PARIDEIRAS

Diçían as mulleres da época de nosas nais, avoas, e anteçesoras, que non se podían mollar as mans despois de paridas. Pero xa se mollaban ao seghuinte día, a maioría para traballar. Non tiñan axuda para coidar os pequenos e para as labores da casa e do campo.

Un alimento típico para repoñerse despois de paridas, era prepararlle caldo de ghaliña, conoçido tamén como “aghua das paridediras”. Dábaselle para as mulleres parideiras. Ademais do propio líquido, podían comer a carne da ghaliña. (Había homes que so lle daban o caldo das ghaliñas á parida, porque diçían que non podían comer moita carne, e comíalla o home.)

Preparábase unha tarteira de aghua cunha ghaliña limpa a ferver. Esa aghua ao ferver, era moi ghraxenta pola ensulla do animal, e axudaba a curar a tripas das parideiras. Tomábase despois de parir, o tempo que fixera falta para recuperarse e pórse ben.

Servíase nunha cunca, e podíaselle ennghadir manteigha, se a quixeran.

Tamén se lle daba mel ás paridas. Refrán: “É moito mel para a parida”. Anque o home non paría, non quería quedar sen mel para tomalo el, entón raçiónaballo á muller parideira.

Xeralmente, cando a muller acababa de parir, e estaba lista para reçibir á xente, soía ser costume que, sobretodo as veçiñas e outras familiares, lle trouxeran alghúns aghasallos típicos daquela época, dependendo de cada persoa, coma por exemplo:

- Unha tableta de chocolate ghordo neghro.

- Unha botella de viño xerés Sansón, ou quinito.

- Un quiloghramo de sucre.

- Unha botella de mel.

- Unha caixa de ghalletas.

...

Por outra banda, para o reçen naçido, podían dárlle alghunha muda interior e roupas de vestir.

Diçir que os cueiros dos bebés eran de tea, e había que estar continuamente lavándoos para repoñer os que manchaba. Esto durou ata non hai moitas décadas en que apareçeron os cueiros desbotables.

Os primeiros alimentos que tomaba o bebé era o propio leite materno, á hora de dárlle o peito.

Aparte de estar no berçe, cando se vían un pouco máis ghrandiños xa se tiñan en cestos, façendo compañía na coçiña, ou noutras partes da casa.

Había ocasións en que nos sacaban ao exterior cando acompañaba o tempo, ao iren traballar as leiras. 

Púñannos en cestos dos que se usan para a herba, acomodados en mantas, e nos situaban nunha parte visible da leira, vendo a lus solar, a paisaxe, e as xentes e animais movéndose. Un conxunto de voçes, ruídos, aire en movemento, ....

Tamén formaba parte do intento de sosternos en pé, próxima a esa idade, o tacataca, feito artesanalmente na casa.

Ao pouco tempo, seghundo a etapa de creçemento, tomábanse as papas de óleo do millo.

Na época das avoas, e bisavoas, cando se iniçiaba a etapa da toma de alimentos por culler, elas probaban na súa propia boca que o alimento non lle queimase ao miniño, e despois dábanllo con seghuridade a el.

Xa en tempos posteriores, pisábanselle ghalletas, con plátanos, laranxa, maçán, ... para façerlle papillas. E outros alimentos.

Nos mundos actuais, entraron a formar parte da alimentaçión, e o seu coidado, os preparados industriais e farmaçéuticos.

  

A GHALIÑA É Á MULLER O QUE O GHALO É AO HOME.

O ghalo foi unha metáfora do pene humano en tódalas rexións de Europa, ao menos desde a Grecia clásica, de xeito que as imaxes visuais da pelexa de ghalos e dos ghalos e as ghaliñas están moi carghadas de implicaçión sexual. LEACH, Edmund: 24-25

Segundo a bibliografía de O Poder da Palabra e a Fe na Curación, vaise expor como o simbolismo da ghaliña é á muller o que o ghalo é ao home. No contexto cultural galego isto ocorre na curaçión do postparto. 

Seguindo os mesmos relatos biográficos de Tía Manuela a Tata, vemos como a ghaliña é indispensable para a curaçión da matrís despois de cada parto. E non somentes o caldo da ghaliña, senón tamén a súa carne, ao que había que enghadir o viño da casa. 

Pero en caso de non querer ter máis fillos, a muller que acababa de dar a lus tiña que comerse un ghalo enteiro, que é un símbolo de masculinidade e de perda de feminidade. 

Como símbolo de masculinidade, observei na romaría de San Benito de Seráns, en xuño de 1999 a un ghrupo de homes, tocarse uns a outros os xenitais durante unha subhasta de ghalos, mentres diçían: “agora o galo”. 

Este xesto está cheo de significado respecto aos atributos culturias que se lle dota ao ghalo: súa posiçión xerárquica no ghaliñeiro, un ghalo para varias ghaliñas... por iso tanto no comportamento dos homes na romaría como no de tía Manuela a Tata respecto a seus partos e cese dos mesmos, en ambas situaçións atópanse representados profundos modelos de comportamentos culturais. 

O testemuño de tía Manuela a Tata, de 69 anos, está recollido no documento Pablo-Enea 1999.09.25,6. Nel maniféstase a relaçión que ten tanto a ghaliña como o ghalo na acçión fisiolóxica da informante.

A Tata: Catro ghaliñas cada parideiro (risas colectivas de todo o vaghón).

Lola: Están oíndo todos.

A Tata: Cada parideiro catro ghaliñas, unha cunca de manteigha con mel, chocolate e máis viño Quinito. Eran as sete semanas de curaçión que había que sandar á nai. Porque unha ves dixéronme, ¡ai mira! Para non ter máis meniños hai que comer un ghalo, e comín un ghalo tamén, era un ghalo ghrande”. Galiza Informantes 1999:9

O texto ten as seghuintes características:

1. A importançia da inxestión do caldo de ghaliña asoçiado á curaçión uterina como importante elemento cicatriçante. 

2. O ghalo como elemento simbólico masculino asoçiado á perda da fecundidade.

CONCLUSIÓNS

Os casos de curaçión aquí expostos realízanse con símbolos representados, exceptuando o caso de “levantar a panetilla” a distançia, que corresponde a un símbolo fighurado. En ambos tipos de simbolismo danse dúas ghrandes situaçións de transposiçión binaria da enfermidade á sáude:

1. Mediante a acçión ritual na que a palabra ten súa manifestaçión nun xesto esotérico ou ben a acçión da mesma no exoterismo.

2. A segunda situaçión é a transposiçión binaria de enfermidade a saúde sen a acçión da palabra.

3. En tódolos casos de curaçión é indispensabel a fe ou crença de que realmente a enfermidade sae do corpo.

4. Os elementos rituais para unha mesma curaçión son moi variables, incluso nunha mesma aldea. En toda curaçión constato tres elementos estructurantes na mesma, os cales son universais a tódalas culturas: a persoa, o tempo e o espaçio. Sendo a persoa quen unifica os outros dous elementos que son o tempo e o espaçio.

A ambos se lles confire unha sacralidade específica dentro dunha acçión ritual determinada, e cuxo espaçio pode variar desde súa realización na casa ata nos cruçeiros, xirando a acçión ritual en torno a símbolos representados. 

Pero neste traballo tamén queda reflectida a acçión ritual en torno aos símbolos fighurados, sendo na propia persoa sandadora onde se sitúa o tempo e o espaçio, realizando esta a curaçión a distançia.

Ambas acçións simbólicas, tanto a representada como a fighurada, lévanme á reflexión de que somos seres simbólicos por excelençia e nosa capaçidade de representar e proxectar, mediante a fe, partindo da persoa, permite a creaçión de realidade nas que, como aquí describo, transmútase no corpo físico o paso da enfermidade á saúde, sen “entrar” na enfermidade, senón “invitándoa” a saír do corpo.