VIVENÇIAS E REMEDIOS NATURAIS, por Ramón Laíño

DESAFECTO DIANTE DOS CARTOS 

Na época de ir pedir á montaña (Maçaricos, Santa Comba, Sas, Neghreira, Dumbría, ...), as xentes que se vían na neçesidade de ir alá, volvían co pouco, algho, ou moito, nos seus saquetos, ou sacos.

En ocasións, collíaos a noite, e pedían pousada onde se atopaban para pasar a noite. Esta situaçión de aloxar xente pola noite tense dado innumerables veçes na casa de meus avós maternos, Ramón e Esperança.

Cando se daba este caso, durmían varias persoas á ves. E, como non había camas livres, estendíanlle palla no chan, xunto da lareira, e unhas sabanas, ademais de mantas. E con eles, deitaban os sacos dos víveres.

Era típico das xentes da costa de Ribeiriña, tirando para a Pobra, Palmeira ,..., tratar ás persoas maiores como “tía ou tío”, anque non tiveran parentesco entre sí. Dalí foise estendendo Escarabote, Cabo de Crus, Boiro, ..., seghundo a xente con este costume se ía casando e asentando nestas localidades.

A meus avós tratábanos como tía Esperança e tío Ramón.

Nunha determinada época cheghou o momento en que a xente deixou de ir pedir á montaña.

A miña avoa conoçíana moito por alá abaixo (Cabo de Crus, Escarabote, Boiro, Pobra do Caramiñal), xa que vendía leite, froita, herbas da semente, manteigha, fabas, ovos, e tódolos froitos que daban as terras da casa. E incluso, cando non lle cheghaban os seus propios frutos, ía comprar a Noia e a Serra de Outes, para revender nas feiras e mercados da nosa comarca.

Un día, ía miña nai que era unha nena de 8 ou 10 anos, con miña avoa Esperança, a vender á Pobra do Caramiñal. Levaban cestos de froita na cabeça, en proporçión ás súas idades. E tamén, buçeiros (cestos pequenos) que neste caso tiñan asas para levaren nos braços.

Á altura da Ribeiriña, parounas unha muller que conoçía a miña avoa, e tratábaa de “tía Esperança”. Dirixeuse a elas e díxolles:

-         Tía Esperança, xa non vou máis á montaña. Non durmo na súa casa.

Respóndelle miña avoa:

-         Mellor. Mellor que non haba que ir. Eses tempos que non volvan.

Contéstalle a muller:

-         Non. Non vou, porque mire. Morreu meu pai e xa pudo morrer primeiro.

Preghúntalle ela:

-         ¿Elogho, por qué muller? ¿Era malo?

Di a muller:

-         Non. Pero morreu e cobramos moitiños cartos.

Entonçes miña avoa sorprendida, foise marchando sen prestarlle máis atençión, e diçindo:

-         Boeno, muller boeno.

A muller preghuntou:

-         ¿Elogho, moita présa ten?

Respóndelle ela:

-    Non muller. É que haber se cheghamos á Puebla con “lumes de día” (entre noite e día).

Elas dúas marcharon cos cestos. E ao pouco miña nai (aínda unha nena de 8 ou 10 anos), díxolle a miña avoa:

-         Mamá. ¿Esa muller está tola, non?

Miña avoa:

-         Non muller, non. É que ante o carto non se respeta a ninquén.

LEVANTAR A PANETILLA

Din que se atribúe esta enfermidade á caída, ou desconxuntamento dos ósos. Esto orixina un desequilibrio no corpo.

Outra explicaçión, é a que anda un decaído, desanimado, semellante a unha depresión.

A maioría da xente para levantar a panetilla, soía dirixirse ao albeite de Catoira. Había alghunha persoa pola parroquia de Cures que podía saber “algho desto” e façíao “daquela maneira” nas casas do lughar.

Por exemplo, o afectado púñase de pé. Situáse o entendido por detrás del, e ponlle unha almofada entre o lombo do doente e a barrigha do tratante.

O afectado coloca os braços encollido en ángulo de 90º. Entón, o tratante cólleo polos cóbados e érgueo para riba. Cando se oia estalar o ósos, xa está feito o labor. Se non, hai que seguir intentándoo.

Outro método, era sentar ao doente nun banco, ou banqueta, e o tratante situábase detrás del. 

Existe diversa bibliografía de Xosé Ramón Mariño Ferro (1986), sobre Levantar a Paletilla.

En Golda, Pontevedra, atribúese a causa da enfermidade á caída de tres vultos, “desde o artellamento do cóbado ata o da muñeca”. Nalgunhas partes de Ourense, fálase en xeral, de corpo caído. En Porto do Son (A Coruña), o curandeiro recita este ensalmo:

“Levanta paletilla ou espinilla. Coraçóns ou riñóns. Xuntas e conxunturas. Cada óso ao seu lughar. O cregho á misa no altar. Tres palomiñas no palomar. Por ençima das olas do mar. Co poder de Dios...”

Como a enfermidade consiste no despraçamento, ou caída de ósos e vísçeras, enxendra un desequilibrio no corpo.

Ademáis, móstranse as palabras que levan á curaçión da enfermidade, (O Poder da palabra e a fé na curación). Na parroquia de Olveira, estas verbas pertençen ao ámbito esotérico. Só poden ser transmitidas oralmente e non se deben escribir, para que deste xeito non perdan “a virtude”. Segundo Xosé Manuel Gonzalez Reboredo, tamén existe outra actitude diferente do informante que posúe un ritual esotérico. O seu testemuño: “Mantén o esoterismo de dito ritual coa persoa que acude a súa curaçión, sen embargho, para o “estrano”, neste caso o etnógrafo, transmíteselle as verbas previamente asentando o prinçipio de confiança.

A acçión de levantar a panetilla, pode ser realiçada tanto por homes, coma por mulleres. De feito, tía Juanita de Montemuíño transmítella a un de seus fillos.

Para a xente da aldea de Montemuíño, “ter a panetilla no chan”, as explicaçións son moi variadas. Pode ser que lle caia un óso, ata que se trata dunha depresión.

A propia tía Juanita de Montemuíño, dirá que é unha situaçión de “perder o solás”, é diçir, que físicamente non ocorre nada aparente. Sen embargo, a persoa atópase moi cansada, con ghanas de estar tumbada.

Unha informante, Rosa, de 60 anos, da parroquia de Olveira, narra como entende ela esa “ter a panetilla no chan.”

Entrevistador: ¿A panetilla é un óso?

Rosa: Disque non. A min dixéronme tía Manuela de Arriba, a panetilla é esto que fas así (bota a man ó peito e fai o xesto de canseira), e así como cha levantan, xa quedades, xa quedei san. Eso é a panetilla que se aquela, é a canseira que tés ti no corpo. Pode ser por calquera cousa, de traballo, é un pesar que ti podes coller, unha depresión e xa che baixou a panetilla. Quedas así sen moral, quedas así.” Galiza Informantes 1999:4

Para esta informante, o feito de “ter a panetilla no chan” está relacionado tanto a un exçeso de traballo en cansaço, como a unha depresión. Ambas variables son válidas.

Comprobaçión de que a persoa ten “a panetilla no chan”. Esto vinlla realiçar a tía Encarnaçión de Montemuíño, en Olveira, (irmán de tía Juanita de Montemuíño).

1. En primeiro lughar, a curandeira mira a persoa e tenle que “dar a alma”, é diçir, que intuitivamente pode proçeder “levantar a panetilla”.

2. Cóllense ambos braços da persoa sentada no chan. Elévanse deica riba e compróbase que os dedos índiçes están parellos. Cando un está máis arriba que outro, significa que a panetilla está caída. Se é así, continúase como segue.

3. A persoa está sentada no chan, pero coas pernas xuntas.

4. Colócase detrás dela a persoa que realiça a técnica.

5. Colle os braços da persoa e esténdeos en crus, façendo un movemento deica riba e deica abaixo, tres veçes.

6.Coloca ambas mans, unha enriba da outra, sobre a súa propia cabeça.

7. Hai que dar tres gholpes na cabeça, diçindo a frase que se transmiteu.

Tía Juanita e tía Encarnaçión, ambas pertençentes á casa de Montemuíño, son irmáns, e advertiron que se non se saben “as palabras”, anque se realiçe a técnica correctamente, ésta non serve para nada. É diçir, calquera persoa pode aprender a façelo, incluso véndoo façer, pero sen as verbas non ten efecto. Ao igual que para constatar que a paletilla estaba caída, fíxase o exerciçio de elevar ambos braços e xuntos os dous dedos índiçes, do mesmo xeito realízase a comprobaçión do remedio e se se levantou a panetilla, ambos dedos índiçes teñen que estar á par. En caso que non o estean, esto significará que non se soluçionou o problema e hai que volver repetir todo o proçeso.

Levantar “a panetilla” a distançia. Neste caso de curaçión a distançia, é impresçindible nomear á persoa que neçesita que se lle levante a panetilla.

1. Noméase á persoa. É importante diçir o nome e os dous apelidos.

2. De seguido, dinse as palabras rituais.

3. Esta acçión hai que realizala tres veçes.

Sabes se a persoa se curou, por así llo comunican posteriormente. De seghuido escríbese o que lle foi narrado por tía Juanita de Montemuíño. Recollido no documento etnoghráfico Casa d`Aghra 21.07.1999, ás 13.00 horas (O Poder da palabra e a fe na curaçión...)

Tía Juanita: Cando non teño a persoa (diante); menos de tres veçes non deixo de diçir (as palabras).

Entrevistador: Repite o reço co nome, e alá ao lonxe á persoa levántase a panetilla.

Tía Juanita: Si con, que nome o nome dela, e mais o que hai que diçir, e sanda pobriña.

A Nora: A miña nai tamén lla levantou á miña soghra desde aquí. Galiza Informantes 1999:26

A palabra tamén ten poder a distançia, confluíndo dous elementos moi importantes: o feito de nomear á persoa á que vai dirixida a oraçión e o diçir a oraçión correspondente. Estamos diante dunha acçión ritual que corresponde ao simbolismo fighurado por excelençia, xa que a persoa á que hai que curar non está físicamente coa sandadora.

QUITAR AS AVELAÍÑAS

  

Poden definirse como uns vultiños do tamaño dun ghran de trigho que sae entre a pupila do ollo e o cristalino. Son moi molestos, incordiantes e dolorosos.

Segundo a reçén defunta Encarnaçión das Chonas, seu pai Nicolás do Caseiro, tivera avelaíñas.

Un remedio que acostumaban empreghar nesa casa para curalos, era conseghuir flores brancas dos ameneiros que metían nunha palangana de aghua fresca.

Entón, cada mañán, ao erghuerse da cama, lavaba os ollos e a cara con esa aghua.

Suponse que cada día, ese remedio renovábase diariamente. Con nova aghua fresca e outras follas brancas de ameneiros.

Esto tratamento façíase ata que fose curando. Ao final, daba resultado, e as avelaíñas foron desapareçendo.

Seghundo a biblioghrafia de O Poder da Palabra e a Fe na Curación, tratan este tema de curar “As Beloíñas”.

Este ritual curativo foi recollido tanto na parroquia de Olveira, Bretal, como na de Boiro, Ghoiáns. En ámbolos contextos, as palabras que son nomeadas, corresponden ao ámbito exotérico, tal e como se reflicte no relato bioghráfico de tía Manuela a Tata, correspondente á aldea de Ghoiáns, Boiro. Documento etnográfico de Pablo Enea 1999.10.06

En Boiro, parroquia de Goiáns.

Tía Manuela: Colles un vaso, á metade de aghua, colles nove ghrans de trigho. Neses ghrans de trigho vás ao ólio e di: A la Gloriosa Santa Luçía, tres agujas de oro tenía, con una cosía, con otra bordaba, con otra quitaba las beloíñas a quien las tenía. Padrenuestro y Ave María a la Gloriosa Santa Luçía. Nove veçes.

Tía Manuela define a beloíña coma un vultiño, como se fora un ghran de trigho que sae entre a pupila do ollo e o cristalino.

Quitabas o ghran e botábalo no vaso de aghua, así esta xaculatoria con cada ghran; a la gloriosa Santa Luçía, tres agujas de oro tenía, con una cosía, con otra bordaba, con tra quitaba las beloíñas de los ojos a quien las tenía. Un padrenuestro y un ave maría a la gloriosa Santa Luçía. Façendo o sinal da crus cada ves no olio, desde a celia, así con nove ghrans e nove días. Ao botar o ghran na aghua, verás que ten a beloíña aquí no ghran.

Entrevistador: Ao seghuinte día falo con outra aghua e outros ghrans e despois esto tírase.

Tía Manuela: Cada día tíralo e aghua fresca e ghrans novos, así nove días e aos nove días desapareçe. Non sei se era fe, ou o que era, desapareçía e xa non andaban nin en médicos, nin en nada. Galiza Informantes 1999:15

1. Estas palabras da “xaculatoria” de tía Manuela a Tata, a diferençia de sacar o aire, ou levantar a panetilla, pertençen ao ámbito público, exotérico, e dinse en vos alta. E o seu poder non radica nas cualidades especias da persoa portadora da xaculatoria, nin na xaculatoria en si, senón en toda a acçión ritual.

2. Na xaculatoria está Santa Luçía, patroa das costureiras, por iso mençionan as aghullas na xaculatoria, dándolle a unha delas o poder de quitar as beloíñas.

3. Formular a xacultaoria durante un período de tempo ritual que se pecha en nove días e nove veçes cada día.

4. Realizar, ademais, o sinal da crus co ghran de trigho enriba do ollo, sen tocalo.

5. A enfermidade pasa ao ghran de trigho. Nel é onde queda a beloíña.

Nos ritos de curaçión,galega, hai un denominador común: a enfermidade queda fóra do corpo, noutro obxecto, pasando deste xeito do signo ao símbolo.

6. Tía Manuela lembra que non neçesitaba ir ao médico e non sabe qué produçía a curaçión: “a fe ou era o que era”. Na súa biografía son de sinalar estes dous importantes aspectos: primeiro, súa infançia e primeira xuventude transcorren na súa casa cun bisavó curandeiro, onde a palabra e a fe curaban a moitas persoas, e en seghundo lughar, pasará logho a vivir baixo a influençia da tecnoloxía médica actual.

O Poder da Palabra e a Fe na Curación

En tía Manuela danse esas dúas formas de relaçionarse as persoas co propio corpo enfermo:

1. A nivel de tradiçión. Usando o poder da palabra e a fe, “invítase” á enfermidade a que abandone o corpo e saia fóra.

2. A nivel empírico. Abórdase a enfermidade tratándoa desde o mesmo corpo do enfermo.

En Olveira, parroquia de Bretal. A distançia xeoghráfica entre Boiro e a parroquia de Olveira é de aproximadamente uns trinta quilómetros e, sen embargho, para a mesma enfermidade ocular, vaia variar a técnica de realización do rito dun lughar a outro. Françisco Pegho, de Bretal, ten oitenta e tres anos no momento de recolles seus relatos bioghráficos. Na súa infançia lembra ter visto a súa avoa sacar as beloíñas e el mesmo narra a técnica que ela usaba. Recollido no documento Casa d`Aghra 1999.07.20,2-17:20

Françisco: Eu non sei, antes se botábase na vista como a cabeça dun alfinete que se chamaban beloíñas. Corría o olio miña avoa, Asunçión do Río. E deçía as palabras chorando, deçíaas de coraçón con sentimento, pareçe que estouna oíndo.

Entrevistador: E as deçía en vos alta.

Françisco: Deçía: Santa Luçía, tres agujas de oro tenía, con una bordaba, con otra cosía, con otra quitaba las beloíñas.

Françisco Pegho define as beloíñas como un quistiño pequeno.

E diçía tres veçes correndo cunha ághuia por enriba do olio. A aquela persoa desapaereçeulle...pero tiña aquela cousa pedindo.

Angelita: E saíalle do coraçón. Galiza Informantes 1999: 5-6

A diferençia do relato anterior, o informante narra o ritual de “quitar as beloíñas”, tal e como o conserva na súa memoria, posto que veu a vivençia de súa avoa façendoo, sen embargho tía Manuela a Tata, no seu testemuño é ela quen sacou as beloíñas.

1. Neste texto, a oraçión que se di é ighual á que din no lughar de tía Manuela a Tata, en Boiro. Tamén é ighual o feito de diçilo en vos alta.

2. En Boiro péchase o ritual no número nove. Na parroquia de Olveira, no número tres.

3. En Boiro, pásase o ghran de trigho façendo o sinal da crus enriba do ollo, sen tocalo.

A curaçión da beloíña seralle ampliada ao entrevistador, o día seghuinte, tal e como se recolle no documento Continuación da transcripción realizada o mércores día 21 de xullo de 1999.

4. Cada ves que se vai pasar a aghulla por riba do ollo hai que introduçila previamente en aghua bendita para reforçar deste xeito as súas propiedades curativas.

5. Na parroquia de Olveira a aghulla é de ouro e con ela tócase o cristalino do ollo.

Cos elementos simbólicos sinalados, é diçir, o material nobre do ouro, e a aghua bendita, realízase a acçión curativa unindo ámbolos elementos á acçión da palabra. Deste xeito, a enfermidade sae do signo ao símbolo.