O MUÍÑO DA BRAÑA, EN LOXO DE RIBA, por Ramón Laíño

Atopámonos na aldea de Loxo de Riba e baixamos por un camiño de carro, fronte á casa dos do Rulo. Desde alí, entramos na aghra.

Ao pouco, cheghamos a carón do río

que nesta época, vai cheo.

Logho de camiñar un anaco, vemos ao lonxe o muíño “da Braña”.

A cuberta, ten cubriçión de tellas do país e topetes (pedras loncas e estreitas que van no cume e enriba das paredes, aghás na caída das aghuas).

Fachada máis alta e pinche leste.

Alghunhas hedras xa inçan pola parede da fachada baixa.

Pinche da porta de entrada, situado ao oeste.

Na base desta fachada, está a entrada do cubo.

Présa de aghua,

que se dirixe ao cubo para baixar ao reduçio.

Saída da aghua polo sartegho da outra fachada e pequeno pontellón.

A presa discorre en liña coa parte que atravesa o muíño.

Sartegho, e reduçio en acçión. Para que o reduçio ande ben, a aghua que sae pola "billa", ten que ir ben direita contra as penas do reduçio.

Nesta outra foto, vemos o reduçio parado. Esto, non só para porque non lle baixe aghua da presa. Di Xan Domincos que nesta presa, de ves en cando, chocan as dúas aghuas. Unha que sobe e outra que baixa, façendo parar o reduçio. A esto, chámaselle "empeghar, ou empegharse".

Se nos situamos sobre a Ponte de Ghamo, a cal se atopa por debaixo de Comoxo, pódese contemplar a enchenta do río. E, na esquina superior dereita da foto, vemos o muíño.

Baixamos até a aghra, e antes de cheghar a el, encontrámonos cun pontellón de pedra que pasa sobre unha presa.

Fermoso contraste da corrente de aghua, coa pedra e a vexetaçión.

Dado que as pedras loncas son de anchura irreghular, deixan unha boqueira no medio delas. E para evitar caídas, foron recheadas cunhas pedras que aseghuran o paso.

A aghua seghue o seu rumbo.

Ponla de salghueiro nun burato da parede.

Chave da porta, con cordel.

Metémola na pechadura e abrimos.

Podemos ver o chan enfariñado de branco. E seghundo quen me prestou a chave, inda había pouco tempo que moera millo nel.

Esta persoa, Xan Domincos da Carballeira, de Loxo de Riba, encárghase el mesmo de limpar a presa, arranxar as peças do muíño e coidalo. Por ese motivo, tamén é o dono da chave.

Relata que había bos carpinteiros, como Manolo do Caseiro, da Fiosa. Di que podía calcular o plomo da vara sobre o reduçio, de xeito artesanal. Para esto, empreghaba unha machada que entroncaba coa vara, e dáballe voltas arredor dela sobor do reduçio.

Conta tamén, que daquela ten conoçido a outro carpinteiro bo, coma o pai de Che de Lina, casado na A Cuncheira. Viña sendo, o señor José da casa da Niña, en Pomar do Río.

Nel, teñen dereito de rolda para moer, tódalas casas de Loxo de Riba, menos a Riatela. E tamén os veçiños de Loxo de Baixo, aghás o Pulido.

Alghúns habitantes de Loxo de Riba e de Baixo, co-propietarios neste muíño, casáronse en Comoxo. Tal é o caso da señora Prospecta do Perico que casou na casa da Torre. A da Collaça que foi para a de Rosa de Souto e José Antonio de Françisca de Ciprián, casado na casa nova do Cristovo. Hoxe en día, conservan as roldas que lles pertençen nel.

En ocasións, alghunha familia ten cedido horas a outra casa, restando de xeito definitivo a súa propia rolda. Esto façíase para que a nova usuaria pudera moer alí. Exemplo desto, é a casa da Carballeira que orixinalmente tiña 24 horas, pero quedaron en 18 horas, posto que lle cederon 6 horas a Josefa de Bretal.

De fronte, atopamos unha parede baixiña que divide a entrada, do tremiñado. E tamén, vemos a crus (parte superior do erghuedoiro que atravesa o piso do muíño e ten esta forma. Fai subir e baixar a capa, a base de cuñas.)

Parte do tremiñado, ou piso arredor do muíño, onde cae a fariña moída.

Xesta para varrer a fariña, e alobeadoiro (pau semellante á tranca dun portal que levanta a crus do erghuedoiro, onde se lle colocan unha, ou máis cuñas.)

Quenlla ghrande (pirámide invertida, onde se bota o ghran que baixa á quenlla pequena) e tamén, a quenlla pequena (canle de madeira situada debaixo da quenlla ghrande e dirixe o ghran ao ollal da capa.)

Beira, ou lateral da quenlla ghrande e a pequena.

Vemos o interior da ghrande.

Capa e pé do muíño.

Parte dianteira e traseira da quenlla pequena, con algho do fondo da quenlla ghrande.

Táboas para posible arrastre da fariña.

Vigha (ghuieiro ghroso de madeira, situado no teito do muíño. Nela, enghánchase a quenlla ghrande, por medio do pao da quenlla.)

Pao da quenlla. Une a quenlla ghrande coa vigha.

Travesa empotrada nas paredes.

Crus, con manco e cuñas.

As cuñas, son peças que se colocan debaixo da crus para reghular a subida e baixada do erguedoiro. Levántase a crus co alobeadorio, e nos ocos, pónselles as cuñas.