FAÇENDO FILLOAS NA LAREIRA, por Ramón Laíño

Antes de nada temos que ter limpa a lareira, e por extensión todos os seus arredores: chan, anllar da leña, artesa, ... Hai que façer sitio xa que imos pousar alí o feixe de picaños enxoitos de pinos do país, xa que son loncos e axeitados para arder. Tamén caroços, gharabullos, ..., e todos os materiais, e utensilios para preparar as filloas.

En primeiro lughar temos que prender lume e façer unha foghueira na lareira. Os picaños serven de faísca, e despois ímoslle pondo caroços, e gharabullos. A continuaçión, ímolo mantendo para que non se apaghue.

Temos unha tarteira, ou ola con todo os inghredientes e utensílios neçesarios.

Poñemos a filloeira na lareira.

As filloeiras despois de usadas e ghardadas, cando se volven empreghar na época que corresponda, sempre están destemperadas (frías). Hainas que pór a andar “adoándoas” (untándolle ghraxa nas "casillas", ou moldes redondos) e de paso temperalas por medio do lume (picaños con ou sen gharabullos, ou caroços por debaixo).

Cando saen ben as filloas dise: Dáas ben, ou Dálas ben.

Cando saen mal, dise: Non as dá, porque rompen.

"Cullerón" para emborcar o moado.
"Raspa" para despeghar a filloa, dárlle a volta e sacala para un prato, ...

Raspa enferruxada, e fóra de uso.

Casillas: sitios, çírculos ou moldes onde se emborca o moado para conseghuir as filloas.

¿Cántas filloas dá por ves esta filloeira? = ¿Cantas casillas ten?

Expresións:

- ¿Préstasme a filloeira?

- ¿E logho, vas empeçar?

As filloas de sancre, só se diferençian das filloas brancas, en que levan aproximadamente tres vasos de sancre mesturados no moado.

Como a pedra da lareira está ghastada, pómoslle alghunha peça onde lle fai falta para nivelarlle as patas.

"Arranchamos" o anaco de touçiño, o cal, espetamos nun gharfo.

Anque xa tiñamos a filloeira limpa antes de pousala na lareira, aghora volvemos pasarlle um trapo por riba para sacarlle calquera lixo que pudera ter caído nela.

Collemos un pau e arrastramos da foghueira as ascuas, e tiçóns dos caroços e gharabullos para debaixo da filloeira.

Agharramos unha manchea, ou puñado de picaños e ímolos pondo debaixo da filloeira, e nas súas beiras.

Continuando a botar picaños para quentar a filloeira.

Tendo conta de manter o lume prendido para que haxa foghueira, e así poder ter ascuas e tiçóns á hora de prender os picaños.

O calor debe ser constante para ir temperando a filloeira (alcançando a temperatura axeitada), xa que dun ano para outro, ou de máis tempo, atópase destemperada. Por iso, non debe haber correntes de aire para que non arrefíe (destempere). Se pasara isto, habería que póla de novo a andar dándolle máis calor para temperala.

Co cacho de touçiño de ghraxa ghorda untado no pinque, mollamos as “casillas” (moldes) da filloeira. "Pinque" (ghraxa derretida no seu día e, solidificada nun reçipiente).

Esto permitirá quitarlle o fresquío ao non ser usada polo menos desde hai un ano. Ao mesmo tempo irá, pondo a tono a base, onde se lle vai botar o moado que axudará a non pegharse.

Se cada ves que mollamos as casillas, non untásemos o touçiño na ghraxa do pinque, entón o anaco de touçiño non chegharía a nada e estaríamos repoñéndoo continuamente.

Hai unha diferençia entre pór a andar as filloeiras de ferro e as de pedra.

Ás de ferro, como se ve, bótanlle picaños e gharabullos, ou caroços a arder por debaixo delas, e así “poñelas a andar e dar as filloas”. A partir de aquí, proçede coller un anaco de touçiño e un cacho de ghraxa espetado nun espicho, espeto ou nun gharfo. Este, móllase no pinque para untar as casillas da filloeira, e botar o moado.

As filloeiras de pedra, quentábanas botándolle cachopos, ou toros secos de carballo a arder por debaixo da filloeira, que quentan de contado a pedra.

Cando visen que a pedra estaba colorada, indicando que tiña quentura, collen o anaco de touçiño coa súa ghraxa peghada e espetada nun gharfo, espeto ou espicho, e despois botan o moado para conseghuir a filloa. Á pedra quente, dúralle moito tempo o calor.

PREPARAÇIÓN DO MOADO (masa líquida para as filloas).

Dependendo da cantidade a façer, bótanse máis ou menos unha duçia de ovos, ou media, mellor que sexan da casa.

Batemos os ovos.

Collemos aghua nunha tarteira pequena,

e enghadímoslla pouco a pouco enriba dos ovos batidos.

Rematamos o primeiro baldeirado de aghua.

Enchese un prato de fariña de millo e outro prato de fariña de trigho, ou senón unha cantidade pareçida de cada fol (bolsa) das dúas clases de fariña.

A fariña de trigho xa é branca por sí mesma. A fariña de millo ten que ser branca para façer as filloas. Respecto do millo sementado na casa, dá unha fariña amarela non válida para esto, polo que houbo que comprala a propósito. Antighamente sementábase millo do país que daba unha fariña moi branca e apta para elaborar esto.

Ímoslle botando un pouco de cada unha delas na mesma proporçión, seghundo o que se vexa que fagha falta na tarteira para conseghuir un moado algho fluído, pero evitando que sexa pura masa.

Remexemos todo este moado ata façer unha boa mestura, e desfaçemos os ghrumos coa escumadeira nas beiras da tarteira.

O moado ten que quedar algho líquido, porque se é espeso, as filloas sairán moi ghordas.

Botámoslle un puñado de sal.

Despois aínda haberá tempo de probar nas mesmas filloas, se lle fai falta máis ou menos sal.

Temos preparada outra cantidade de aghua coa fin de completar a tarteira.

Seghuimos botándolle fariña das dúas castes (de trigho e de millo), en proporçión á aghua que lle imos emborcando.

Cortamos un limón á metade. Collemos cada parte,

e estruchámolas na tarteira para aproveitar o seu sume.

O limón esprimido pode ir adentro da tarteira para dárlle máis sustançia ao moado.

Botámoslle algho máis de sal porque aumentou o volume do líquido.

Remexemos ben coa escumadeira.

Perseveramos en manter o lume prendido a carón da filloeira por medio dunha foghueira de caroços, e/ou gharabullos. Collemos picaños enxoitos, e prendémoslle lume axudándonos da foghueira, para logho metelos debaixo da filloeira.

Adoamos as casillas quentes mollándoas co touçiño, previamente untado no tarteira do pinque (ghraxa do porco).

Temos o material ao pé de un para ser máis doado traballar.

Dándolle "candela" ao lume, e espallándoo ben por onde fai falta.

Poñemos nun currucho da lareira, un trespés pequeno.

Os picaños, e caroços que non falten.

Nel, asentamos a tarteira con pinque (ghraxa dos rinchóns do porco coçida e solidificada, que queda ghardada nunha ola de barro, ou calquera outra tarteira...). Dentro dela, está un gharfo, espeto ou espicho chantado ou espetado nun cacho de touçiño con ghraxa ghorda. Esto axudará a mollar / untar no pinque.

Xa temos a filloeira bastante quente.

Pasámoslle un trapo por mor de quitarlle calquera posible lixo, faísca, ou borralla do lume.

Noutro currucho situamos un trespés máis ghrande.

Sacamos a tarteira sobor da artesa, e colocámola enriba dos trespés.

e de paso desamarramos ou desatamos a corda do feixe, quedando desatado para coller máis doadamente os picaños.

Avivamos o lume, espallándolle=esparexéndolle=estendéndolle máis picaños, e caroços debaixo da filloeira, e polas beiras.

O moado está bastante líquido e enghadímoslle algho máis de fariña para espesalo un pouquiño, pero non moito.

Rematamos de remexer e dispoñémonos para botala na filloeira. Xa limpa de lixo e pó, metémoslle picaños, caroços, gharabullos a arder debaixo. Ao seu carón tamén mantemos o lume prendido.

Antes de botar o moado, sempre "adoamos" a filloeira. Para esto, mollamos as “casillas” co touçiño espetado, e untado previamente no pinque (ghraxa do porco). Iso evitará que se queimen, ou asen as filloas. Se non se untar o touçiño no pinque, ghastaríase moi axiña aquel e non chegaría a nada.

Começamos enchendo co cullerón o moado nas "casillas" ou moldes xa adoadas.

Deixamos cair o moado do cullerón arredor do molde, e cando non cheghue, collemos máis da tarteira ata completar o espaço da circunferencia a encher.

Enchemos todas, incluída a casilla pequena do medio da filloeira.

Untando touçiño no pinque para mollar as casillas.

Adoamos=mollamos a casilla, e enchemos con moado.

Vai baixando o moado (desçendendo o nivel) na tarteira.

Non lle debe dar o aire á filloeira, é diçir, non debe haber correntes de aire, porque destempera (arrefía) a filloeira e hai que póla / poñela de novo a andar (dárlle calor outra ves por baixo para temperala ata atoparlle o tono.)

É preferible non encher moito o cullerón para non encharcar a lareira, ou o chan onde nos movemos.

Cando se destempera, custa traballo volvela poñer a tono.

Fumegha, ou fumea a filloeira. Imos vendo coa raspa a cor da filloa por debaixo, e cando estea, dámoslle a volta.

Alghunha filloa sempre rompe. As rompidas, póñense noutro prato, ou xa se van comendo no intre.

Pómoslle algho enriba do trespés para que non se coe a tarteira do pinque.

Se a lareira onde está a persoa, non ten cheminea de saída do fume, pode haber perigho para a saúde. Sen extracçión clara do fume, sumándolle un posible espaço reduçido que eleve moito a temperatura polo calor, podería darse unha intoxicaçión, ou desmaio. Incluso, cando se saia dalí, se un non se abrigha ben, pode haber un choque de temperatura ao contacto co frío exterior.

As orellas fixéronse populares arredor de hai vinte ou, vinteçinco anos para atrás. Unha das causas polas que non foron viables en décadas pasadas, era porque consumían moito açeite. Esto provocou que non formaran parte das festas, xa que no vivir de cada día, cando se fritía calquera alimento, era tanta a falta de açeite que en ves de ser fritido, saía asado ou chamuscado.

Outro inconvinte que restaba a súa popularidade, era a súa maior ghordura, espesura e açeitosa, en comparança cás filloas.

Cando queremos coller calquera caroço ardendo, e xa é tiçón porque vai case completamente ardido, usamos unhas tenaçes. Logho, botámolos embaixo da filloeira,onde lle xuntaremos picaños.

Agharramos de cada ves picaños á manchea, ou por puñado. Síscanse por onde fixer falta para ter o lume vivo.

Máis picaños, e arrimando caroços.

O ghato ó caloriño da lareira, nunha noite fría. Un ser enigmático e místico.

Dámolle a volta ás filloas que vai estando por un lado. Cando estean polos dous lados, xa as quitamos.

Continuamos os mesmos pasos anteriores. A filloeira pareçe que está temperada porque leva un anaco de tempo dando ben as filloas.

O pinque vai licuando co calor, e a torre das filloas formándose.

Á hora de comer, estes días de entroido clasifícanse como sighue:

Sábado de entroido. Cómese como calquera día, pero, diferénçiase porque fanse as filloas.

Dominco de entroido. É cando se prepara o coçido completo co mellor do porco, e como postre, as filloas.

Luns de entroido. Comida normal, e ao final, as filloas.

Martes de entroido. Día destacado, con coçido, seghuindo coas filloas.

Mércores de çinsa. Empeça a coresma, na que ghárdase vixilia (non comer carne, ghraxa, ...). Tamén o venres hai vixilia, e despois tódolos venres ata dominco de pascua, na que xa pódese comer carne. (Influençiada polo cristianismo, posto que o entroido nas súas orixes, só representaba o fin do inverno e a entrada da primavera.)

Refrán: ¡Ai, adiós meu queridiño, hasta dominco de Pascua non che como mais touçiño.!

Dominco de piñata. É o día do enterro do entroido. Nese día cómese coçido, e remátanse coas filloas.

Coa cara encarnada polo calor do lume.

Dándolle a volta á filloa.

Eu, arrimándolle picaños para arder.

Ollando de fronte ao forno. Acabando de encher a "casilla" ou molde, para esta filloa.

A torre vai subindo. Estas últimas veñen quentiñas que aínda fumeghan=fumean. Co frío que vai fóra, xa un quedaba aquí dentro a durmir, ou a pasar o tempo.

Na época dos avós, viñan polas aldeas alghún cerralleiro a arranchar olas, potas, ..., ou o cesteiro para reparar cestos. Se tiñan que botar alghún día na nosa casa, como eran de moi lonxe, entón desaiunaban, xantaban, çeaban e durmían aquí. Non había camas sobrantes, polo que se lle botaba palla no chan do anllar (perto da lareira) e dábanlle, unhas mantas para taparse. Co calor do lume que lle quedaba ardendo ata tarde, durmían coma un cuco toda a noite.

Cando a pedra está quente, e quedan ascuas, o material que se bota para queimar case arde por si só. O touçiño coa ghraxa, derrete coma nada. As filloíñas vanse dando que é unha maravilla. O moado vai a menos.

Como di o refrán: "O calor cría os pitos." E para eso, hai que seghuir botándolle "miúdo"=picaños, follas, ... para queimar. Tentando, e arrimando co pau.

Hai que ter coidado que non veña nincunha faísca, ou picaños ardendo xunta do feixe dos picaños. De paso, o ghato busca o benestar.

Xeito instintivo buscando a comodidade para encher a filloeira, e imitado por toda persoa en calquera lughar.

Algho atafeghada polo calor, e á espera do momento no que se faghan.

Esto vai dando resultados visibles.

A lareira, sitio onde se coçiñaba, e relaçionábase a xente, antes de apareçer a coçiña de ferro.

Erghuéndose un pouco para estirar o corpo.

Para min valen tan ben comelas así. Anque hoxe en día, tamén irían ben con mel, manteigha, ...

Non me estrana que con tanto queimar na lareira, se vaia desghastando a pedra, formando unha pequena vaghoada.

Desexa façelo ela, sen que eu me meta polo medio para non enredar máis tempo.

Queda pouco. Baixa o contido da tarteira, aumenta o do prato.

Xa temos que ladear a tarteira no trespés para poder coller o moado co cullerón.

A torre medrou porque tamén se aghuantou sen comelas, de paso que se façían.

O lume tanto pode ser un amigho, como un inimigho.

Ollando de perto o cacho de touçiño, metido no pinque que se volveu líquido, derretido polo calor do lume.

Observando, e pensando nesta labor, ao xeito doutra época que hoxe revive.

As labaradas, ou lencuas de lume, tal como seres que semellan andar e falarnos.

Hai que dárlles vida para que sighan con nós. O pinque vai caendo en pinqueiras sobor da lareira quente, que a pedra absorberá. A escumadeira que ten na man, fai de substituto da "raspa" (utensilio propio para raspar, voltear, e sacar as filloas da filloeira).