BREVE VOCABULARIO DO NOSO ENTORNO, LETRA A, por Ramón Laíño

A

ABAFADA, ABAFADO: Partiçipio pasado do verbo abafar. 



ABAFAR: 1. Dificultarlle ou impedirlle a respiraçión a alghuén. Ex.: O calor do local abáfanos. SINÓNIMOS: acorar, afoghar, asfixiar, atafeghar, sufocar. 2. (fighurado) Molestar a alghuén insistindo nunha pretensión ou petiçión. Ex.: Xa cho façerei cando poda, deixa de abafarme dese xeito. SINÓNIMO: acosar. 3. Cubrir de bafo / bao algho, espeçialmente un cristal ou un metal. Ex.: Abafaba o vidro da xanela ao respirar. SINÓNIMO: empañar. 4. Respirar con dificultade ou perder o alento por mor do calor, do cansaço, etç. Ex.: Correu hastra abafar. SINÓNIMOS: acorar, bafexar, calmear, ¿folghuexar?, sufocarse. Ex.: Imos abafar todos con este calor. SINÓNIMOS: acorar, afoghar, asfixiarse, atafegharse. 5. Desprender mal cheiro. Ex.: Eso abafa, debe estar podre. SINÓNIMOS: apestar, cheirar. 6. Cousa, espeçialmente cristal ou metal, que se cubre de bafo / bao. Ex.: Abafáronlle os cristais das lentes. SINÓNIMO: empañarse.



ABALANCOAR: Corpo que se move alternativamente dun lado ao outro, manténdose fixo alghún punto del. SINÓNIMOS: balançear(se)

ABALAR: verbo transitivo 1. Mover, axitar ou façer osçilar unha persoa ou cousa, sen cambiala de lughar. Ex.: Fun a Muxía, á Virxe da Barca, abalín / abalei a pedra e pasín / pasei por debaixo dela. SINÓNIMO: abanear, ¿acanear / canear?, sansanicar. 2. Mover o berçe para que o neno durma, ou se calme. Ex.: Abala Arrola o neno que está chorando. SINÓNIMO: ¿abanear?, arrolar. (verbo pronominal) 3. Algho ou alhuén que se move, axitándose ou osçilando sen cambiar de lughar. Ex.: Adormeçeu abalándose na cadeira. SINÓNIMOS: abanearse, ¿acanearse / canearse?, arrolarse. Ex.: O barco abalábase mentres larghaban o aparello.

ABANAR: verbo transitivo 1. Dar aire co abano ou cun obxecto semellante, movéndoo coa man dun lado para outro. Exemplo: Abáname un pouco que veño cheo de calor. SINÓNIMO: abanicar. (verbo pronominal) 2. Dar un mesmo aire co abano ou cun obxecto semellante, movéndoo coa man dun lado para outro. Ex.: Morría de calor, e estuven abanándome toda a tarde. SINÓNIMO: abanicarse

ABANEAR: verbo transitivo 1. Mover, façer osçilar unha persoa ou cousa, sen cambiala de lughar. Ex.: Abaneouno un pouco para que despertase. SINÓNIMOS: abalar, sansanicar. 2. Algho ou, alghuén que se move, axítase ou osçila sen cambiar de lughar. Ex.: Era un espectáculo ver tantas lanchas abaneando. SINÓNIMOS: cabeçear. 3. fighurado. Axitarse con movementos repetidos e non voluntarios. Ex.: Abaneaba co medo. (verbo pronominal) 4. Algho ou, alghuén que se move, axita ou osçila sen cambiar de lughar. Ex.: Os fíos da electriçidade abanéanse co vento. SINÓNIMO: abalarse

ABANO: 1. Utensilio para dar aire, que pode estar feito de tea ou papel pegado a unhas variñas unidas arredor dun eixe pola parte inferior, que se abre en forma de semicírculo, ou comporse doutros materiais como plumas ou follas de palmeira. SINÓNIMO: abanador. 2. Instrumento para dar aire ou avivar o lume, feito de palla ou verghas entretecidas e provisto de mango. SINÓNIMO: abanador. 3. fighurado. Diversidade de cousas, ou posibilidades, cunha característica común e entre as que xeralmente se elixe. Ex.: Ofreçeunos un amplo abano de aparellos.



ABATER: Baixar os labores (vidras podadas para esta nova anada) das viñas, na direcçión que mellor conveña, e amarralos cos vimbios. Pode cadrar o amarre nunha cana, nun arame, cana sobor arame, vara, barrote, ghuieiro, ghuieiro-chantón (esghanacán: vimbio ghordo) etç.

ABEACA: 1. Cada unha das dúas peças do arado de pau que parten desde o rostro, de maneira oblicua, e serven para anchear o suco. Ex.: Meu avó tiña un arado coas abeacas de castiñeiro. 2. Tipo de herba que medra moito. 3. Articulaçión das extremidades posteriores dos cuadrúpedes. Ex.: As abeacas permiten realiçar os prinçipais movementos de flexión, e extensión. 



ABELORIO: 1. Boliña pequena de vidro ou outro material, cun buratiño polo que se enfía con outras peças ighuais formando colares, adornos, etç. Ex.: Leva uns pendentes de abelorios. Ten un traxe de muradán con bordados de abelorios moi vistoso. SINÓNIMO: doa. 2. Colar, pendente, pulseira, etç., ou calquera outro adorno feito con estas peças. Ex.: Anda cuns abelorios nos braços. 3. Adorno de aparençia luxosa e de escaso valor. Ex.: Sempre anda carghada de abelorios. 



ABOCAR: verbo transitivo. 1. Inçitar un can para que ataque. Ex.: Amenaçounos con abocarnos o can. SINÓNIMOS: apurrar, ençirrar, asesilar. 2. Apertar con força algho entre os dentes. Ex.: O lobo abocoulle o pescoço á ovella. SINÓNIMOS: chantar, morder, trabar, trincar. Ex.: A troita abocou a miñoca. 3. Pór / Poñer unha cousa boca abaixo. Ex.: Abocar un caldeiro. 4. Pór / Poñer o extremo dunha cousa na boca ou na entrada doutra. Ex.: Abocar un parafuso. (= “presentar” un tornillo = metelo no sitio) 4. Conduçir, levar algho ou alghuén a algho xeralmente prexudiçial. Ex.: Abocouno ao fracaso. 5. Façerlle a boca a unha cousa. Ex.: Abocar unha soca. 6. Suxeitar un animal polo fuçiño para abrirlle a boca. Ex.: Abocar un boi. (verbo intransitivo) 7. Corrente de aghua que vai dar a outra corrente maior, a un lagho, ou ao mar. Ex.: O río de Cubelo aboca no río de Cures. SINÓNIMOS: desaghuar, desembocar.

ABOIAR: 1. Cubrir o boi unha vaca. Ex.: Aboiouna un boi do país. SINÓNIMO: montar. 2. Xunta unha vaca co boi para a reproduçión. Ex.: Aboiada está, que a aboín eu. 3. Vaca que anda ao boi. Ex.: Unha vaca que ¿aboia? (está de saçón) acostuma montar nas outras. 4. Un corpo que se mantén na superfiçie dun líquido. Ex.: A cortiça aboia na aghua. SINÓNIMO: flotar.  



ABONDO (feminino: abonda): 1. indefinido. En cantidade tal que chegha ou mesmo sobra. Ex.: Ten anos abondo para saber o que quere façer. Esa película xa a vin veçes abondas. SINÓNIMO: bastante. 2. adverbio. En cantidade que abonda. Ex.: Non quero máis, xa comín abondo. SINÓNIMOS: bastante, dabondo, sufiçientemente.

ABORRALLAR: verbo transitivo 1. Queimar a maleça dun campo, ou monte en certos traballos aghrícolas. Ex.: Nas estivadas aborrallamos queimamos os terróns. SINÓNIMO: queimar. 2. Fertiliçar, abonar con borralla. Ex.: Aborrallou o ceboleiro. / Aborrallou o tallo do çebolo. SINÓNIMOS: abonar, emborrallar. (verbo pronominal) 3.Tornarse ghris coma a borralla. Ex.: O ceo aborrallouse virou ghris, e logho empeçou a baballar (babuxar, orballar) / Apareçeron cardaduras de lan no ceo, e logho empeçou a baballar (babuxar, orballar). Refrán: “Cardaduras de lan, se non chove hoxe, chove mañán.” SINÓNIMOS: tornar, virar

ABOTOAR: 1. Introduçir un botón no seu ollal. Ex.: Abotoa os botóns da manca. SINÓNIMO: abrochar. ANTÓNIMO: desabotoar, desabrochar. 2. Prender con botóns. Ex.: Abotoa a chaqueta. SINÓNIMO: abrochar. ANTÓNIMOS: desabotoar, desabrochar.

ABRE O DÍA: A primeira lus do día. Ex.: Moitas veçes traballo desde que abre o día hastra o solpor. SINÓNIMOS: alba, alba do día, alborada, alborada do día, amañeçer, clarea o día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada), rompe o día, rompente, rompente do día.

FRASES E EXPRESIÓNS CON abre o día

Érghuese çedo, cando abre o día.

 


ABROCHAR: 1. Un vexetal que bota abrochos ou ghomos. Ex.: As roseiras abrochan en primavera. SINÓNIMOS: abrollar, aghomar, aghromar, brotar, xenar. 2. Introduçir un botón, broche, etç, no lughar correspondente para xuntar dúas partes dun vestido que estaban abertas ou separadas. Ex.: Abrocha os botóns da camisa. SINÓNIMO: abotoar. ANTÓNIMO: desabotoar. 3. Prender con broches, botóns, fibelas, etç. Ex.: Abrocha ben o abrigho que vai frío. SINÓNIMO: abotoar. ANTÓNIMO: desabotoar. Ex.: Abrocha máis forte o çinto, que che caen os pantalóns.  



ABROCHADA: Partiçipio pasado do verbo abrochar. Ex.: A árbore froiteia xa está abrochada (aghomada).  



ABROCHO: Vulto de pequeno tamaño que lles sae ós vexetais no talo, ou nas ponlas e que dá lughar a novas ponlas, follas e flores. A árbore botou novos abrochos. SINÓNIMOS: ghomo, ¿ghromo?, xema.



ABRÓTENA: Planta silvestre da famila das liliáçeas, de follas basais, estreitas e loncas, talo erghueito e liso rematado nun conxunto de flores abrancaçadas en forma de piñoca e froito en ghraia. Ex.: Os nenos usan os froitos das abrótenas para façer de balotes nos tiratacos. As nenas xoghaban a façer trenças coas follas das abrótenas. 



ABROUXAR: 1. Deixar coma xordo. Ex.: Abrouxábanos un ruído estrondoso. SINÓNIMOS: abourar, atronar, axordar, enxordar, enxordeçer. 2. Molestar moito con insistençias e presións ou falando moi alto. Ex.: Fala máis baixo que me abrouxas. SINÓNIMO: abourar.

ABROUXO: Ruído moi alto de máquinas, ou da fala da xente que axorda os ouvidos. 



ACÁ: Indica lughar próximo ao que fala, pero de xeito máis impreçiso que aquí. Ex.: Achéghate acá. Está acá. Vinde para acá. 



A CACHÓN: VÉXASE cachón. 
1. Ghran cantidade de burbullas que se forma na superfiçie da aghua ao ferver, ou ao caer, por exemplo, nunha fervença. Ex.: Ghustáballe ver a fervença a escumar a cachón. SINÓNIMO: fervença. Ex.: Os cachóns levantaban o testo da ola.
FRASES E EXPRESIÓNS CON cachón
A cachón
1. Formando cachóns ao caer ou ferver a aghua. Ex.: O pote fervía a cachón. 
2. Moito e moi forte a chover. Ex.: Leva a tarde chovendo a cachón. SINÓNIMOS: a cántaros, a chuços, a mares.  

 

ACALENTAR: verbo transitivo. 1. Adormentar ou façer calar un neno con arrolos, cantos, aloumiños etç. Ex.: Cando chore a nena, cóllea no colo e acaléntaa. 2. Façer que alghuén deixe de sentir enfado, excitaçión ou desacougho. Ex.: Fala con el haber se o acalentas un pouco. SINÓNIMOS: acalmar, aplacar, aquietar, calmar, paçificar, serenar, soseghar, tranquiliçar. 3. Acalmarse ao chorar moito. Façer que diminúa a intensidade coa que se manifesta algho. Ex.: Custoulle traballo acalentar os ánimos dos que discutían. SINÓNIMOS: acalmar, aplacar, calmar.. Ex.: De tanto chorar o neno, acalentouse. SINÓNIMOS: acalmarse, aplacarse, calmarse

ACALMAR: verbo intransitivo 1. Diminuír en intensidade. Ex.: “Acalma ventiño, acalma. Que estamos traballando para unha neçesidá.” O vendaval acalmou. SINÓNIMOS: amainar, calmar(se). Ex.: A febre non lle acalmaba baixaba. SINÓNIMOS: aliviar, calmar(se). 2. Quedar en calma. Ex.: É tan impaçiente que non dá acalmado. SINÓNIMOS: acoughar, apaçighuar, aquietar, calmar(se), serenarse, soseghar(se), tranquiliçarse. (verbo transitivo) 3. Façer que diminúa a intensidade coa que se manifesta algho. Ex.: As súas palabras acalmaron a rabia dos reunidos. SINÓNIMOS: aplacar, calmar(se). Ex.: Acalmou a dor cunha aspirina. SINÓNIMOS: aliviar, calmar. 5. Façer que alghuén deixe de sentir enfado, excitaçión ou desacougho. Ex.: Unha cousa que o acalmaba moito era tallar fighuras de madeira. SINÓNIMOS: acalentar, aplacar, aquietar, paçificar, serenar, soseghar, tranquiliçar

ACARIÑAR: 1. Tratar con cariño. Ex.: Os nenos queríanlle ben porque os acariñaba moito. Aos animais acariñábaos cada ves que estaba con eles. SINÓNIMOS: aloumiñar, agharimar. 2. Façerlle cariçias a alghuén. Ex.: Aos animais hai que acariñalos moito. Sempre que cheghaba, acariñábao e reghaláballe caramelos ou calquera lambetada. SINÓNIMOS: acariçiar, aloumiñar, apaxar.

 

A CARÓN: VÉXASE carón, a



A CARÓN DE: VÉXASE carón de, a 



ACAROADA-O: Partiçipo pasado do verbo acaroar. 

ACAROAR: verbo transitivo. 1. Pór a carón de. Ex.: Acaroou as plantas á xanela para que lles dese a lus. Acaroou os nenos ao lume. SINÓNIMOS: açercar, acheghar, aproximar, arrimar, cheghar. 2. Cortar algho a rentes. Ex.: Foi ao barbeiro acaroar a barba. 3. Labrar un terreo hastra as súas estremas / testas, deixando o menor treito de terra posible respecto ás propiedades que o rodean. Ex.: Unha roda do tractor pisou o arredor para acaroar ben a leira. (verbo pronominal) 4. Pórse a carón de. Ex.: Acaróate a min. SINÓNIMOS: açercarse, achegharse, aproximarse, arrimarse, chegharse. ANTÓNIMOS: arredarse, retirarse

ACAROAR(SE): VÉXASE acaroar



ACARREXAR: 1. Transportar algho en carro. Ex.: Acarrexar o esterco á leira. Acarrexar o millo á eira. 2. por extensión. Transportar persoas ou cousas por calquera medio. Ex.: Acarrexar aghua en caldeiros. Acarrexaban os soldados en loncos convois.  3. fighurado. Ter como consecuençia ou efecto, traer consigho algho neghativo. Ex.: A creba da cooperativa acarrexaralles moitos problemas á xente do lughar. SINÓNIMOS: causar, ocasionar, orixinar, produçir.




AÇEDAMENTE: adverbio. Con amarghor, con intranquilidade. Ex.: Falábanos açedamente, como se un sentimento de dor enorme a invadise. SINÓNIMO: aghremente. 



AÇEDAMENTO: substantivo masculino. Acçión ou efecto de açedar ou açedarse. Ex.: O calor pode produçir o açedamento do leite. 



AÇEDAR: verbo transitivo 1. Tornar açedo. Ex.: Botoullo limón ao leite e açedouno. SINÓNIMO: aghrear(se). (verbo intransitivo) 2. Alimento que se pon açedo. Ex.: O leite açedou. SINÓNIMO: aghrear(se). (verbo pronominal) 3. Alimento que se pon açedo. Ex.: Açedouse o caldo. SINÓNIMO: aghrear(se). 



AÇEDARSE: Véxase açedar.  



AÇEDO, AÇEDA: adxectivo. 1. De sabor semellante ao do limón ou ao do vinaghre. Ex.: O viño está açedo. SINÓNIMO: áçido, aghre. 2. fighurado. Que mostra o aspecto máis desaghradable. Ex.: Unha visión açeda da realidade. Un sentimento açedo. SINÓNIMO: aghre. 



AÇEDUME: substantivo masculino. Calidade ou sabor do que é açedo. Ex.: O açedume do limón. 

AÇENDER: 1. Façer que unha cousa empeçe a arder. Ex.: Tiñamos frío e açendemos unha foghueira. Açender o lume. Açender un cigharro. SINÓNIMO: prender. 2. Façer que começe a despedir lus un sistema eléctrico de iluminaçión. Ex.: Açende a lámpada. SINÓNIMO: prender. 3. Façer que empeçe a arder o combustible que alimenta un forno, coçiña, etç. Ex.: Açendeu a coçiña cuns poucos picaños. 4. Pór en funçionamento. Ex.: Açendeu o televisor. Non dou açendido o coche. 5. fighurado. Façer máis violento, máis forte. Ex.: A sentença en contra açendeulles os ánimos. SINÓNIMOS: acalorar, caldear, inflamar, quentar. 6. fighurado. Façer máis vivo un sentimento. Ex.: O que oeu açendeulle o xenio. 7. Cousa que empeça a arder. Ex.: Por máis que o intento, o lume non açende. SINÓNIMO: prender. 8. Lus, aparato eléctrico que empeça a funçionar. Ex.: A lámpada non açendeu. SINÓNIMO: prender. 9. cousa que empeça a arder. Ex.: Ao açenderse a chama olímpica, o público aplaudeu con entusiasmo. SINÓNIMO: prender. 10. Lus, aparato eléctrico que se pon a funçionar. Ex.: Esta lámpada açéndese automáticamente. O sistema de alarma açéndese só. 11. Persoa que lle acode o sancre á cara e pórselle colorada ao ver ou ouvir algho que a averghonça. Ex.: Non lle chames ghuapo, que se açende. Açendeuse como as brasas. Açendéuselle a cara. 12. fighurado. Façerse máis violento, máis forte. Ex.: Despois de falar el, açendeuse a xente. SINÓNIMOS: acalorarse, caldearse, inflamarse, quentarse. 13. fighurado. Sentimento que se fai máis vivo. Ex.: Açenderse a paixón.

AÇERCAR: 1. Poñer algho ou a alguén perto, ou a menor distancia. 2. Levar unha persoa a un lughar. 3. Façer que persoas, ou cousas estean en harmonía. 4. Persoa que se pon perto, ou a menor distançia 5. Persoa que vai a un lughar. 6. Fighurado. Persoas, ou cousas que se poñen, ou cheghan estar en harmonía. 7. Algho que está próximo a suçeder, ou a cheghar.



ACHA: 1. Anaco pequeno e irreghular de madeira que salta cando esta se parte ou rompe violentamente. Ex.: Recolle esas achas para queimar. 2. Anaco ghroso de madeira que resulta de fender un toro. Ex.: Partín o manco do machado façendo achas. SINÓNIMO: racha.



ACHANDADA, ACHANDADO: Partiçipio pasado do verbo achandar.

ACHANDAR: Pór chan ou ighual a superfiçie dun terreo ou de calquera outra cousa. Ex.: Achandaron o terreo para façer un cuberto. SINÓNIMOS: alisar, aplanar, explanar, ighualar, nivelar, planar. 2. fighurado. Peitear o pelo. Ex.: Achandou o pelo co peite. EXPRESIÓNS: achandar o pelo.

ACHANTADA, ACHANTADO: Partiçipo pasado do verbo achantar. 



ACHANTAR: 1. Permaneçer nun sitio. Ex.: Achanta aí. 2. Soportar alghunha contrariedade sen protestar. Ex.: Non lle quedou máis remedio que achantar. SINÓNIMOS: calar, transixir.  



ACHAPARRADA, ACHAPARRADO: 1. Árbore ou arbusto baixo e con moitas ponlas e moi estendidas. Ex.: Un arbusto achaparrado daba sombra ao curral. 2. popular. Persoa, animal ou cousa ghorda e de pouca altura. Ex.: Viña con el un rapás achaparrado e malencarado. SINÓNIMOS: chaparro, maçaroco, reboludo, repoludo.

ACHEGHAR. verbo transitivo 1. Pór / Poñer algho, ou a alghuén perto, ou a menor distancia. Ex.: Achéghate aquí. Achegha a mesa á parede. SINÓNIMOS: açercar, aproximar, arrecheghar, arrimar, cheghar. Ex.: Achéghame a xerra do viño. SINÓNIMOS: açercar, aproximar, arrecheghar, cheghar. 2. Levar a alghuén nun vehículo ata un lughar. Ex.: Acheghoume á feira de paso que viña. SINÓNIMO: arrecheghar. 3. Aproximar terra ao talo dunha planta, cando começa a naçer. Ex.: Achegha as patacas. Achegha os pés de millo. SINÓNIMO: ¿arrecheghar? 4. Contribuír con ideas, datos, cartos ou calquera outra cousa. Ex.: Acheghar ideas para un invento. verbo pronominal 5. Persoa que se pon perto / preto, ou a menor distançia. Ex.: Achéghate máis que non che sinto ben. SINÓNIMOS: açercarse, aproximarse, arrechegharse, arrimarse, chegharse. 6. Acollerse ao amparo ou protecçión de alghuén. Ex.: Sempre se achegha á xente poderosa, para aproveitarse das súas influençias. SINÓNIMO: arrechegharse, arrimarse. 7. Façer vida de matrimonio sen estar casados. Ex.: Tiña un novio desde había moito tempo e acheghándose con el. SINÓNIMOS: amigharse, arrechegharse, arrimarse. 8. Acheghar por. Ir ao encontro de alghuén que vén de camiño. Ex.: Xa debía estar aquí, achéghate por el. SINÓNIMO: arrechegharse. 9. Façer un pequeno despraçamento para ir a un sitio moi concreto, e pouco distante. Ex.: Achéghate á tenda e tráeme un quilo de sucre. SINÓNIMO: açercarse, arrechegharse, chegharse.

ACHEGHAR(SE): VÉXASE acheghar

 
ACHICAR: 1. Baldeirar a agua que entrou nunha embarcación, lugar. Ex.: Achicar a bodega. SINÓNIMO: chicar. 2. Extraer agua acumulada nun lughar. Ex.: As bombas traballan día e noite achicando a aghua. 3. Algho que vai a menos. Ex.: A nosa fonte achícase un pouco no verán. 4. Fighurado. Persoa que sofre unha deterioraçión no aspecto por unha perda de saúde, pola falta de descanso, etc. Ex.: Achicarse porque non come o sufiçiente. 5. Fighurado. Persoa que xogha unha carta de pouco valor, tendo outra superior. Ex.: Achicouse e despois papeille o tres co ás.

ACHINAR: Açertarlle a algho ou alghuén cunha pedra. Ex.: A ver quen lle achina ao pau da lus. 



AÇIDÉS: substantivo. 1. Calidade ou sabor do que é açedo. Ex.: A açidés dun limón, dunha froita. SINÓNIMO: açedume. 2. Propiedade dos áçidos ou calidade áçida dunha substançia. Ex.: O medicamento aumentoulle a açidés do mexo. 3. Exçeso de áçido no sume ghástrico e sensaçión de malestar que produçe. Ex.: Alghunhas comidas danlle açidés. SINÓNIMO: açidés de estómagho. 4. Que ataca ou critica usando a ironía, a bulra ou a sátira. Ex.: Contestounos con açidés e violençia. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON açidés
Açidés de estómagho
Exçeso de áçido no sume ghástrico e sensaçión de malestar que produçe. Ex.: Esa comida prodúçeme açidés de estómagho.

AÇO: Força de vontade para façer algho. OBSERVAÇIÓNS: Úsase normalmente en plural. Ex.: Se tes aços para façelo, faino. SINÓNIMOS: alento, ánimo, coraxe

¿ACÓ?: adverbio. Indica lughar próximo ao que fala, pero de modo máis impreçiso ca aquí. A diferença entre acá e acó está en que acá pode indicar movemento ou repouso, mentres que acó só expresa a noçión de movemento. Con todo, esta oposiçión tende a neutraliçarse na lincua oral, onde as dúas formas poden presentar os mesmos usos. Ex.: Ven acó que che teño que diçir algho. 



ACOCHAR. 1. Cubrir con roupa. Ex.: Acocha ben o neno que vai moito frío. SINÓNIMOS: abrighar, arroupar, tapar. ¿2. Retirar da vista de alghuén, pór en lughar secreto. Ex.: Acochou as súas cousas no faiado. SINÓNIMOS: aghachar, esconder, ocultar.? 3. Cubrirse con roupa. Ex.: Nas noites de inverno, acóchome con catro mantas. SINÓNIMOS: abrigharse, arrouparse, taparse. 4. Retirarse da vista de alghuén, pórse en lughar secreto. Ex.: Acochouse debaixo das escaleiras para que ninquén o vise. SINÓNIMOS: aghacharse, esconderse, ocultarse. 5. Animal que se pon no lughar onde dorme. Ex.: A lebre acochouse porque nos debeu sentir. SINÓNIMO: encamar.  



ACOCHARSE: VÉXASE acochar.  



ACOLÁ: Indica lughar afastado do falante. Úsase sobor de todo como seghundo termo nunha relaçión de dous lughares. Ex.: Qué é aquelo que se ve acolá? Tanto me dá que sexa aquí como acolá. Este pono aí e os demáis acolá. 



ACOLLEDOR: 1. Persoa que é amable, que ofreçe hospitalidade. Ex.: Todos os sobriños van de boa ghana xunta ela, é moi acolledora. SINÓNIMO: hospitalario. 2. Que acolle, que ofreçe hospitalidade, confort. Ex.: Unha aldea moi acolledora. SINÓNIMO: hospitalario. Ex.: Unha casa moi acolledora.  



ACOLLER: verbo transitivo 1. Reçibir a alghuén na propia casa. Ex.: Neste lughar teñen un amigho que pode acollelos. SINÓNIMOS: alberghar, aloxar, hospedar. 2. Proporçionarlle hospitalidade, protecçión ou axuda a alghuén. Ex.: Naquel país acolleron moitos exiliados. Esta feira acolle cada ano milleiros de visitantes. Este comedor solidario acolle todos os neçesitados da redonda. 3. Amosar unha determinada disposiçión de ánimo diante de alghuén que chegha ou algho que se conoçe por primeira ves. Ex.: O actor foi acollido con aplausos cando subeu ao palco. Acolleron ben o seu pedimento. Hai que acoller a notiçia con resignaçión. SINÓNIMO: reçibir. (verbo pronominal) 4. Pórse ao abrigho da chuvia, pedraçeira, pedraço, neve, frío, etç. Ex.: Amenaçaba chuvia e acollémonos / abrighámonos no alpendre. SINÓNIMOS: abrigharse, ampararse, resghardarse. 5. Recorrer a algho ou alghuén, façer valer o seu amparo ou protecçión. Ex.: Acolleuse ao seu dereito a elixir. Acolleuse a el como se fose a súa única salvaçión. SINÓNIMO: ampararse. 6. Muller que vai ao templo ofreçer o seu fillo ás tres ou catro semanas de parir. Ex.: O dominco acolleuse a miña veçiña. Ex.: Era costume na época dos avós, e penso que na de nosos pais, que cando a muller estaba recuperada do parto, levaba por primeira ves a súa criatura, hastra a entrada da porta da ighrexa. Alí, con ela no braço, aghardaba a que o cura viñera cunha vela prendida desde o altar (parte elevada da ighrexa onde está o saçerdote para ofiçiar a misa) a xunto dela, para coller nos seus  braços ao pequeniño e "metelo" dentro da ighrexa. Detrás, viña a nai para façerse cargho da súa criatura. SINÓNIMO: meter.



ACORAR: 1. Façerlle o calor, o cansaço, etç, respirar con dificultade ou perder o alento a alghuén. Ex.: Acórao unha carreiriña de nada. SINÓNIMOS: abafar, afoghar, asfixiar, atafeghar, sufocar. 2. Provocar anghustia. Ex.: Acorábano as penas e os tristes recordos. 3. Respirar con dificultade ou sentirse sufocado a causa dunha emoçión, da anghustia, do calor, da fatigha, etç. Ex.: Cheghou acorando. SINÓNIMOS: abafar, bafexar, calmear, ¿folghuexar? Ex.: O pobre do rapás acorou no momento de ter que dirixirse ao público. Acorou por ir tan á présa. SINÓNIMOS: abafar, afogharse, afrontar(se), asfixiar, atafegharse, sufocarse. 4. Sentirse anghustiado por unha pena ou pesar. Ex.: Acórase cando todo lle sae mal. SINÓNIMOS: aflixirse, desconsolarse.   

ACOUGHO: substantivo 1. Estado de quen “ten parada”, “está quedo”, “ten apousento”, está tranquilo física ou moralmente. Ex.: Non acougha nunca. Non ten acougho. É un home tranquilo que, ten acougho. Non ten acougho entre / con tantas preocupaçións. (=Non ten parada. Non está quedo. Non ten apousento.) SINÓNIMOS: alivio, calma, descanso, estar quedo, sosegho, ter apousento, ter parada, tranquilidade. 2. fighurado. Estado do que non se move, está quedo, ten apousento, ten parada ou, así o pareçe. Ex.: Observaba desde as pedras o mar sen acougho / Observaba desde as pedras o mar sen parada / Observaba desde as pedras o mar que non estaba quedo / Observaba desde as pedras o mar que non tiña apousento. 3. Parado no traballo. Ex.: A noite é tempo de acougho. Tanto traballo non lle dá acougho. / Tanto traballo non lle dá parada. / Tanto traballo non lle dá quietude. / Con tanto traballo non está quedo. / Con tanto traballo non ten apousento. SINÓNIMOS: descanso, repouso



AÇOUTA: substantivo. Gholpe dado coa man nas cachas, xeralmente como castigho. Ex.: Como non me obedeças, vas levar unhas açoutas. SINÓNIMOS: chaparreta, chapleta.

AÇOUTAR: 1. Dar açoutas nas cachas, xeralmente aos nenos pequenos. Ex.: Refrán: “Tanto ten açoutar como dar nas cachas.” Ex.: Non ¿açoutes? o neno / Non lle peghues ao neno. 2. Gholpear cunha corre, unha corda ou con algho semellante. Ex.: Antighamente ¿açoutaban? os / peghaban aos escravos. 3. fighurado. Gholpear violentamente o vento, a chuvia etç. Ex.: Un forte temporal está a ¿açoutar? / gholpear as nosas costas. 4. fighurado. Causar un ghran dano a. Ex.: Unha epidemia de cólera ¿açouta? / gholpea a rexión.

ACUBILLAR: 1. Dárlle protecçión a algho ou alghuén, cubríndoo con roupa ou con calquera outra cousa que poda servir de abrigho. Ex.: Acubillou ben o neno para que non tuvese frío. A ghaliña acubilla os óvos. ANTÓNIMO: desacubillar. 2. fighurado. Dárlle amparo, axuda ou auxilio a alghuén. Ex.: Acubilláronos na embaixada do seu país. 3. Encubrir, ocultar. Ex.: Acubillara un tesouro. 

ACUDIR: 1. Persoa que vai ou chegha en auxilio de alghuén. Ex.: Acudídelle que afogha. Pedín socorro e acudíronme. SINÓNIMO: valer. 2. Ir ou vir a un lughar en resposta a un chamamento ou por interese propio. Ex.: Acudeu moita xente ao partido de fútbol. SINÓNIMO: asistir. Chamino/Chameino e acudeu ao momento. (acudir a). 3. Botar man de algho ou alghuén como axuda ou auxilio nunha situaçión determinada. Ex.: Sempre acoden a el cando teñen alghún problema. SINÓNIMO: recorrer

ACURRUCHAR: 1. Pór nun currucho algho. Ex..: Acurruchou todos os trastos no faiado. 2. Perseghuir unha persoa ou, un animal hastra un sitio onde non poda saír ou moverse. Ex.: Os cans acurrucharon os ghatos na bodegha. 3. Encoller o corpo para aghacharse, protexerse do frío, dun ataque, etç. Ex.: Sinteu pasos e acurruchouse alí contra unha silveira. Acurruchouse a carón da lareira. SINÓNIMO: enghruñarse. 4. Apartarse do trato coa xente. Ex.: É moi tímido e por calquera cousa acurrúchase.

ACURRUCHARSE: VÉXASE acurruchar

ACURTAR: 1. Façer máis curto, façer diminuír en lonxitude ou duraçión algho. Ex.: Acurtaron o tempo da intervençión. Por este camiño acurtamos a distançia que hai de aquí á casa. 
Tamén absoluto. Acurtamos por aquí. SINÓNIMO: atallar. 2. Algho que se fai máis curto, diminuír na súa duraçión. Ex.: No inverno acúrtanse moito os días. SINÓNIMOS: deveçer, mincuar, reduçirse, rever

ADIVAL: Nome recollido en Calo, e Nebra para referirse ao CABESTRO.. 
Refírese a unha corda lonca e ghrosa que se usa para suxeitar a cargha do carro, ou dun remolque. Ex.: Ata ben o adival para que non caia a palla. SINÓNIMO: cabestro.



ADOAR: 1. Pór en adúo a carne, ou outros alimentos. Ex.: Adoei a carne con allo e prexel. 2. Fighurativo. Acompañar o que se di, o que se fai con algho que se enghade ghraçia ou atractivo. Ex.: Adoaba a prosa cunha chispa de ironía. 



ADORMEÇER: 1. Empeçar a durmir, ir pouco a pouco entrando no sono. Ex.: Non adormeçín hastra ben entrada a noite. 2. Parte do corpo que perde o movemento ou a sensibilidade. Ex.: Adormeçéranlle as pernas e non era quen de erghuerse. 3. fighurado. Façer perder a viveça das sensaçións ou sentimentos. Ex.: Nunca loghrou adormeçer as súas ansias de aventura. Adormeçéronlle unha moa.  

ADORMEÇEMENTO: Acçión e efecto de adormeçer. Ex.: O condutor sinteu un lixeiro adormeçemento. Este xarabe produçe un leve adormeçemento. 

ADORMEÇIDA, ADORMEÇIDO: Partiçipio pasado do verbo adormeçer. Ex.: Ao durmir deste lado un anaco de tempo, quedoume o braço adormeçido. Teño as pernas adormeçidas de estar sentado deste xeito.

ADORNAR: verbo transitivo 1. Preparar con adornos. Ex.: Adornou o caderno cuns debuxos. SINÓNIMO: enghalanar. (verbo pronominal) 2. Persoa que se prepara con adornos. Ex.: Sempre se adorna coas mellores xoias. SINÓNIMO: amañarse, enghalanarse

ADORNO: substantivo. Detalle que se usa para façer máis fermosa unha cousa ou persoa. Ex.: Levaba un adorno na gharavata. SINÓNIMO: atavío. Ex.: O seu falar está cheo de poesía. SINÓNIMO: ¿ornamento?

ADOVEÇER: 1. Persoa, animal que contraeu a rabia, e anda desesperado, rabioso. O can anda adoveçido porque tiña a rabia. Andar desesperado,cabreado, cheo de dor, ...

2. Persoa que se desespera, ou rabía, a causa dunha dor intensa ou doutro motivo. Adovecían de fame. Cada ves façían máis ruído, e eu adoveçía coa dor de cabeça. 3.Impaçientarse, pórse furioso ou encherse de cólera. Adoveçía por ter que esperar tanto. 4.  Desexar con ansia. Adoveçía por marchar de alí. Sinónimos: ¿alanghrear?, rabiar, reloucar.



ADOVEÇIDO: (feminino: adoveçida). Adxectivo. 1. Que padeçe a enfermidade da rabia. Un can adoveçido. SINÓNIMOS: danado, doente. 2. Enfadado en extremo que mostra carraxe, ou furia. Hoxe anda adoveçido, non se lle pode diçir nada. SINÓNIMOS: doente, carraxento, furioso, rabioso. 3. Moi ghrande, forte, apaixonado. Teño un desexo adoveçido por abraçarte.    



ADREDE: De maneira intençionada. Ex.: Viñeron adrede desde tan lonxe para visitar o enfermo. Non creo que fose sen querer, coido que o fixestes adrede para amolarme. SINÓNIMO: a propósito.  

ADÚO: preparado que se lle soe botar á materia prima (carne, peixe, ...) para tela en repouso, antes de coçiñala. Poden ser a base de prexel, allo, herbas, espeçies, condimentos, ... Noutros sitios chámanlles adrío, adobo, adubo.



ADURMIÑADA, ADURMIÑADO: Partiçipio pasado do verbo adurmiñar. Ex.: Xa hai horas que se levantou da cama, pero sighue adurmiñado.



ADURMIÑAR: Façer durmir a alghuén. Ex.: Adurmiñouno cun cantar de berçe. SINÓNIMO: adormeçer.

AFALAR: 1. Animar un animal para que se mova, mediante voçes, sinais, ou aghuilloándoo. Ex.: Afálalle a esa vaca para que non quede atrás. SINÓNIMO: Falar. 2. Estimular a alghúen que é reaçio a algho. Ex.: A ti, en ves de darche para atrás, hai que afalarche, que se non non fas nada. SINÓNIMO: aghuilloar. 3. fighurado: Empuxar. Ex.: O vento afalaba as velas. 4. Dirixir a palabra a un ser animado para tranquiliçalo. Ex.: Afálame desde a xanela, que teño medo.



AFIADA, AFIADO: 1. Partiçipio do verbo afiar. Ex.: Doulle unha afiada ao fouçiño no esperón. (adxectivo) 2. Que ten o fío moi cortante. Ex.: Usamos coitelos moi afiados. 3. Que ten a punta aghuda. Ex.: Ensinaba dúas rincleiras de dentes ben afiados. Para corrixir usa os lapis moi afiados. 4. Que fire. Ex.: Lembrara aquelas palabras frías, afiadas. 5. Sentido que perçibe extraordinariamente as sensaçións. Ex.: Agharda aí cos ollos ben abertos e o oído afiado. SINÓNIMOS: aghudo, fino. (substantivo masculino) 5. Acçión e efecto de afiar. Ex.: Cobroume un euro polo afiado da navalla. SINÓNIMOS: afiadura, aghuçadura
FRASES E EXPRESIÓNS CON afiada, afiado
Ter a líncua afiada
Ser unha persoa de falar con ironía, bulra ou sátira. Ex.: Ten a líncua afiada e as súas palabras sempre resultan polémicas. 
Ter as uñas afiadas. Ter as mans moi larghas
Ser amigho do alleo. Ex.: Hai que ter coidado coa xente que ten as uñas afiadas as mans moi larghas.



AFIADURA: substantivo. 1. Acçión e efecto de afiar. Ex.: Os coitelos preçisan unha afiadura. SINÓNIMOS: afiado, ¿aghuçadura? 2. Conxunto de residuos que se desprenden ao afiar un obxecto. Ex.: Despois de afiar o lápis recolle as afiaduras a varuta. SINÓNIMO: varuta

AFIAR: 1. Façerlle fío a unha ferramenta para que corte mellor. Ex.: Afía o coitelo que xa non corta. SINÓNIMO: aghuçar. ANTÓNIMO: ghafar, esghafar. 2. Façerlle punta ao extremo dunha cousa ou façela máis aghuda. Ex.: Afía o lapis. SINÓNIMO: aghuçar. 3. Façer máis fraco. Ex.: A enfermidade afioulle a cara. SINÓNIMO: aghuçar. 4. fighurado. Façer máis enxeñoso ou inçisivo. Ex.: Xa andan os poetas afiando as plumas. Podes afiar o pensamento que non darás coa soluçión. SINÓNIMO: aghuçar

AFLIÇIÓN: Sufrimento moral ou pena. Ex.: Os problemas coa familia causáronlle unha profunda aflición. SINÓNIMOS: afliximento, desconsolo, dolor, dor, mághoa.

AFOGHAR: 1. Matar unha persoa ou animal, impedíndolle respirar, en particular somerxéndoo nun líquido. Ex.: Apertoulle o pescoço cunha corda hastra afoghalo. SINÓNIMOS: esghanar, estranghular=estrancular. Ex.: Afoghou os ghatos no río. Tapoulle a cara cunha almofada e hóuboo afoghar. 2. Dificultar seriamente a respiraçión, deixar sen alento. Ex.: Tanto fume afóghame. SINÓNIMOS: abafar, acorar, asfixiar, atafeghar, sufocar. 3. Façer çesar, matar. Ex.: Ao velo arder cubreuno cunha manta para afoghar o lume. SINÓNIMOS: apaghar, extinghuir. Ex.: A bebida axúdalle a apaghar as súas penas. 4. Impedir o funçionamento dun motor ao subministrarlle unha mestura de aire e ghasolina demasiado rica para a combustión. Ex.: Afoghou o coche ao tratar de açendelo. 5. Quitar un mesmo a vida privándose da respiraçión, en particular somerxéndose nun líquido. Ex.: Afoghouse no poço da casa. 6. Morrer somerxido na aghua, de maneira involuntaria. Ex.: Afogharon quinçe persoas a causa das inundaçións. 7. Morrer por falta de respiraçión. Ex.: Houbo afoghar co fume. 8. Sentir afogho, quedar sen alento. Ex.: Aquí afoghamos co calor. SINÓNIMOS: abafar, acorar, asfixiarse, atafegharse. 

AFORCAR: Verbo transitivo. 1. Quitarlle a vida a alghuén colghándoo polo pescoço. Ex.: Aforcárono por traidor. SINÓNIMO: colghar (Tamén verbo pronominal) Ex.: Aforcouse colghándose dunha vigha. SINÓNIMOS: colgharse, ghuindarse. 2. fighurado. Causar un ghran quebranto material a alghuén. Ex.: Os impostos aforcan os máis probes.

FRASES E EXPRESIÓNS CON aforcar

¿Aforcar os hábitos?

Abandonar a profesión. Deixar a profesión. ¿Ex.: Aforcou os hábitos e cambiou de vida.?

AFORRAR: 1. Diminuír o consumo dunha cousa. Ex.: Nos tempos de crise hai que aforrar ghasolina. SINÓNIMO: forrar. 2. Ghardar cartos para telos en reserva. Ex.: Pareçe que tiras cos cartos, non es capás de aforrar un peso. Aforrou o sufiçiente para mercar un piso. SINÓNIMO: forrar.
Tamén absoluto: Co que ghana non pode aforrar. SINÓNIMO: forrar. 3. Librar a alghuén de algho molesto, difíçil, penoso, algho que supón un ghasto, etç. Ex.: A súa colaboraçión aforrounos tempo e traballo. Se me traes ti o pan, afórrasme o traballo de ir á panadaría. SINÓNIMO: forrar.



AFROUXAR: 1. Poñer frouxo ou máis frouxo do que estaba. Ex.: Tuvo que afrouxar o çinto porque comera moito. SINÓNIMOS: desapertar, desaxustar. Afrouxa a corda que está moi tensa. SINÓNIMOS: desaxustar, distender. 2. Poñerse frouxo ou máis frouxo. Ex.: O nó foi afroxando hastra soltarse. SINÓNIMOS: çeder, desaxustarse. 3. Deixar que algho se poña máis frouxo. Ex.: Tira pola corda e non afrouxes hastra que eu digha. 4. Perder força, vighor ou intensidade. Ex.: Co tempo o seu ímpetu foi afrouxando hastra desapareçer. SINÓNIMOS: abrandar, decaer, minghuar. 



AFUÇIÑAR: verbo intransitivo. 1. Caer de fuçiños. Ex.: Bateu contra unha pedra e afuçiñou. 2. Bater co fuçiño contra algho. Ex.: O cabalo afuçiñou na silveira e o xinete caeu ao chan. 3. por extensión. Renderse diante dunha dificultade ou un obstáculo. Ex.: Defendeu os seus compañeiros hastra onde pudo, pero tanto o apertaron que tuvo que afuçiñar. (afuçiñar con) 4. Atoparse inesperadamente con alghuén. Ex.: Non o quería ver e afuçiñou con el no cabo da rúa. SINÓNIMOS: bater, tropeçar. (verbo intransitivo) 5. Façer que alghuén caia de fuçiños. Ex.: Bateulle e afuçiñouno contra o chan. 6. Façer que alghuén bata co fuçiño contra algho. Ex.: Agharrouno polas costas e afuçiñouno contra a parede. 



AGHADOUPADA: 1. Gholpe dado cunha ghadoupa. Ex.: Dunha aghadoupada derrubou a ghaçela. SINÓNIMO: ghadoupada. 2. por extensión, Gholpe dado cunha man. Ex.: Non vexas que aghadoupada me meteu. SINÓNIMO: ghadoupada.




AGHADOUPAR: Coller ou dar coa ghadoupa. SINÓNIMO: ghadoupar.



AGHADOUPARSE: Irse dúas ou máis persoas ás mans, percurando ferirse mutuamente. Ex.: Aqueles dous aghadoupáronse. SINÓNIMO: esghadouparse.

AGHALOPAR: 1. Ir ao ghalope. Ex.: O animal atafeghaba de tanto aghalopar. SINÓNIMO: ghalopear. 2. Persoa que vai montada sobor dun cabalo que vai ao ghalope. Ex.: Iba aghalopando pola extensa chan. SINÓNIMO: ghalopear.  



AGHARDAR: 1. Permaneçer certo tempo nun lughar ou nunha situaçión hastra que cheghue algho ou alghuén ou se produça algho. Ex.: Nós seghuimos, ti aghárdao. A unha certa idade non queda senón aghardar a morte. Aghardou o momento xusto para actuar. SINÓNIMO: esperar
OBSERVAÇIÓNS: Empréghase tamén seghuido da preposiçión por. Ex.: Aghardín por el nun café. SINÓNIMO: esperar
2. Permaneçer nun lughar ou nunha situaçión e deixar pasar o tempo hastra que algho ocorra. Ex.: Aghardemos a que fagha efecto o calmante. Agharda a que escampe para saír. SINÓNIMO: esperar  

AGHARIMAR: 1. Tratar con cariño ou agharimo. Ex.: A nai agharima o seu fillo. SINÓNIMOS: acariñar, aloumiñar. 2. Darlle abrigho, amparo ou protecçión a. Ex.: Nos fríos días do inverno agharimábaos o lume da lareira. Desde que quedou orfo anda desamparado, non ten quen o agharime. O río Leres agharima o outeiro. ¿3. Pórse ao abrigho do frío, da chuvia e demais righores do tempo.? Ex.: Empeçou a chover e agharimámonos abrighámonos / resghardámonos debaixo dun alboio / alpendre / cuberto / pendello. ¿4. Colocarse moi próximo ou en contacto.? Ex.: Funme ¿agharimando? arrimando ao porteiro.

AGHARIMO: substantivo masculino. 1. Sentimento de afecçión, amiçade, tenrura, simpatía etç., por alghuén. Ex.: Sempre o tratou con moito agharimo. SINÓNIMOS: amor, afecto, cariño. 2. Acçión e efecto de agharimar, protexer ou amparar. Ex.: Quedou orfo, sen agharimo de ninquén. SINÓNIMOS: amparo, protecçión. 3. Aquel ou ¿aquelo? que protexe ou dá amparo. Ex.: O valado era un bo ¿agharimo? abrigho / refuxio contra o vento. Empeçou a chover e tuvemos que buscar un ¿agharimo.? abrigho / refuxio. SINÓNIMOS: abrigho, refuxio. Ex.: Falaremos ao agharimo da foghueira. Morreulle a compañeira, quedou sen agharimo.

 

AGHATUÑAR: 1. Animal que sobe por unha árbore, parede etc., axudándose das catro patas e agharrándose fortemente coas uñas. Ex.: A ghata aghatuña polas árbores con moita axilidade. SINÓNIMOS: ghabear, ghatear. 2. Persoa que sobe por unha árbore, parede etc., coma os ghatos, valéndose dos braços e das pernas. Ex.: Caeu cando estaba aghatuñando por un carballo. SINÓNIMOS: ghabear, ghatear. 3. por extensión. Planta que medra cara ao alto apoiándose nunha parede, árbore etc. Ex.: As nentellas aghatuñan polos paus. SINÓNIMOS: ghabear, ghatear. 4. Andar polo chan sobre os pés e as mans. Ex.: Aghatuñou por debaixo do banco para apañar a moeda. SINÓNIMO: ghatear. 5. Ferir leve e superficialmente a pel coas uñas. Ex.: Aghatuñoulle toda a cara. SINÓNIMO: rabuñar. 



AGHORA: 1. No momento preçiso en que estamos, no tempo presente ou actual. Ex.: Aghora non podo ir que estou moi ocupado. SINÓNIMO: ¿arestora? 2. Inmediatamente antes ou despois do momento en que estamos. Ex.: Acaba de cheghar aghora. Espera un pouco, aghora vou. 
FRASES E EXPRESIÓN CON aghora
Aghora ben
Introduçe unha oposiçión ou puntualizaçión a algho que se dixo anteriormente. Ex.: Eu aconsélloche que vaias; aghora ben, fai como queiras. SINÓNIMOS: no entanto, ora ben.
Aghora mesmo
Neste preçiso instante. Ex.: Vou aghora mesmo. 
Aghora que
Introduçe unha restricçión ou unha oposiçión a algho que xa se dixo. Ex.: É un rapás intelixente aghora que algho preghuiçeiro. SINÓNIMO: ¿ora que?
Aghora si que
Expresa a seghuridade de que vai ocorrer algho que antes fallara. Ex.: Aghora si que non creo nada do que dis. 
De aghora
Da actualidade. Ex.: Escritores de aghora
De aghora en diante / De aghora en vante
A partir deste momento. Ex.: De aghora en diante / en vante tes que façer o que eu che digha. 
Por aghora
No momento presente, sen ter en conta o que poda suçeder máis tarde. Ex.: Por aghora dedícome a descansar. 

AGHRA: Ghrande extensión de terra de cultivo dividida en leiras ou aghros que pertençen a distintos donos. Ex.: Todas as aldeas de Galicia teñen a súa aghra.

AGHRA DE BAIXO: Paraxe.

AGHRA DE RIBA: Paraxe.



AGHRE: adxectivo. 1. De sabor semellante ao do limón ou ao do vinaghre. Ex.: As laranxas están aghres. SINÓNIMO: açedo. ANTÓNIMO: dóçe. CONFRONTAR: amargho. 2. fighurado. Que produçe desacougho, que fere. Ex.: Fixo unhas críticas moi aghres. SINÓNIMO: açedo. 3. fighurado. Pouco amable, desaghradable, desapraçible, mordás. Ex.: É unha muller de carácter aghre. ANTÓNIMO: dóçe. ¿4. Lughar ou, terreo escarpado, irreghular. Ex.: Terra aghre. A subida ao monte era aghre.?



AGHREAR: 1. Tornar aghre. Ex.: Aghreastes a ensalada con tanto vinaghre. SINÓNIMO: açedar. 2. fighurado. Molestar a un animal, en particular as avellas ou nespras. Ex.: Enredando onda os cortiços aghreou as abellas e houbérono picar. SINÓNIMO: sisar. 3. Cousa que é aghre. Ten sabor aghre. Ex.: O viño aghreou. CONFRONTAR: amarghar. 4. Tornarse aghre. Ex.: O leite pódese aghrear cando hai tormenta. SINÓNIMO: açedar(se)



AGHREAR(SE): Véxase aghrear.



AGHREARSE: Véxase aghrear.  

AGHRELAR: Botar ghrelos. Ex.: As patacas do ano pasado xa aghrelaron. As rabiças e os nabicoles, por non apañalos a tempo, aghrelaron.

 

AGHRO: Terreo de cultivo. Ex.: Todos os días pasaba por aquel carreiro que atravesaba o aghro do trigho. O peche de aghros e searas.



AGHRO (O): Paraxe do entorno.

AGHRO DA AREA: Paraxe que soe estar nunha parte baixa, xa que co correr das aghuas, arrastra e repousa area.

AGHRO NOVO: Paraxe do entorno.

AGHROS COVOS: Paraxe do entorno.

  

AGHUÇADA, AGHUÇADO: Partiçipio pasado do verbo aghuçar.

AGHUÇADURA: Acçión e efecto de aghuçar. Ex.: O lápis preçisa unha aghuçadura / un afiado / unha afiadura. Ao coitelo faille falta un afiado / unha afiadura / unha aghuçadura. Aghúçame este fouçiño. Afíame este fouçiño. Dálle unha afiada / un afiado / unha afiadura / unha aghuçadura a este fouçiño. SINÓNIMOS: afiado, afiada, afiadura.

AGHUÇAR: 1. Façer máis aghudo a punta ou o fío dunha arma, un istrumento de corte ou outro obxecto. Ex.: Aghuça ben o espeto que non crava ben. SINÓNIMO: afiar. 2. fighurado. Façer máis aghudo unha facultade ou sentido. Ex.: Tivo que aghuçar o enxeño para conseghuir o que quería. Aghuçade a orella. SINÓNIMOS: afinar, avivar.

AGHÜEIRO: Aberturas feitas na presa da aghua, ou regho prinçipal, onde se torna a aghua pondo un terrón, ou unha morea de pedras e de terra. Serven para botar (encarreirar) a aghua hastra un regho paralelo, e inmediato dentro da cabeçeira da braña. Neste último, hai outras pequenas aberturas, chamadas tornas para que a aghua discorra a eito por toda a braña. Ex.: A aghua apenas cheghou ao aghüeiro. Están limpando os aghüeiros que estaban cubertos de silvas. SINÓNIMO: tornadeiro. 



AGHUILLOAR: 1. Picar coa vara do aghuillón un animal de tiro, ou carga para ghuialo, ou estimulalo no traballo. Ex.: Aghuilloaba os bois. Aghuilloou as vacas. 2. fighurado. Servir de estímulo a alghuén, persoa ou animal. Ex.: Aquel misterio aghuillou a súa curiosidade. A présa por acabar aghuilloábanos. SINÓNIMO: atiçar. 3. Resultar molesto. Ex.: O recordo do inçidente aghuilloábao.

AGHUILLÓN: 1. Cravo, ou punta de ferro que leva a aghuillada nun extremo. Ex.: Cando a besta sinteu o aghuillón, botou a andar tirando do carro. 2. Órghano en forma de pugha que teñen no extremo do abdome alghúns insectos, como a avella, ou a nespra, e outros invertebrados, como o alacrán, co que pican e inoculan o veleno. Ex.: A nespra cravoulle o aghuillón no braço. SINÓNIMOS: alferrón. 3. Fighurado. Aquelo que estimula ou exçita. Ex.: Sentía o aghuillón da fame. Picoulle o aghuillón da curiosidade. 4. Pedra ou ghrupo de pedras de figura aghuçada que sobresae no mar. Ex.: Andaban os arroaçes polos aghuillóns.

AÍSA, AÍSA: Expresión que usa a xente para escorrentar os cans, ou para que pelexen entre sí, e tamén para que persighan a alghunha persoa, can, ou calquera outro animal.



AÍSAR: Escorrentar cans, persoas ou calquera animal. Tamén, instighar a un animal para que persigha a outro animal ou, a alghuén. Ademáis, provocalo para que pelexen un animal contra outro ou, unha persoa contra outra.



ALÁ: adverbio. 1. Indica lughar afastado do falante de xeito máis vagho e impreçiso que alí. Ex.: Vai alá e dálle o recado. Botou moitos anos alá no Brasil. 2. Indica un momento no tempo pasado ou futuro. Ex.: Eso ocorreo alá no setenta e nove. Heiche visitar alá para a primavera. CONFRONTAR: aló. 3. Indica despreocupaçión ou desentendemento respecto a alghuén ou algho. Ex.: Alá ti. Se non o vendedes alá vós. Alá cada quen cos seus problemas. SINÓNIMO: aló.



ALAMBRAR: 1. Dise por extensión, alambrar as viñas, a non ser que se espeçifique outra cousa. Ex.: Os homes alambraron a viña. 2. Cerrar con alambre. Ex.: Alambraron a leira para que non escapen os animais.



ALAMBRAR (AS VIÑAS):  Pór a plomo nun terreo, os turros (postes ghordos ou, fortes). Ademais, chantar os estribos (postes de lado), aghuantando dos turros. Logho, as "cuerdas" ou cordas (alambre trençado) que amarra do turro. Asímesmo, pór os alambres polas rilleiras (beiras da viña) e por riba, enghanchando nas cordas. Ighualmente, chantar os postes, repartidos pola viña. Entón, coa mesma terra e cun pau façendo de pisón, atacaban pola súa base, os postes, os turros e os estribos. As pedras non lle façían falta para atacalos, xa que valía ben coa mesma terra.
Antighamente, todo era de madeira: chantóns, ghuieiros. Había canas, varas, etç. Despois viñeron os barrotes.
Os familiares de Calo, collían na casa de Esperança, en Cures, alghunhas canas que levaban en feixes sobor da cabeça. Despois, atravesaban con elas monte a través, ata Calo, parroquia de Nebra, para plantar alghunhas. Ao mesmo tempo, parte delas, púñanas estonadas nas súas viñas. As canas plantadas, cheghaban a façer canabal. Eso sería durante dous ou tres anos, pois Alfonso de Calo, xenro de meu avó, cortou uns pinos alá, foise ao aserradeiro e fixo barrotes de madeira para pór no sitio das canas.

ALANDRA: Froito do carballo, da sobreira, ..., de forma oval, cuberto por unha casca dura e unido á árbore por unha espeçie de caparucho que o cobre pola parte de atrás. As alandras serven de alimento para os porcos. 

ALBA: 1. Primeira lus do día. Ex.: Cheghou moi tarde, xa coa alba. SINÓNIMOS: abre o día, alba do día, alborada, alborada do día, amañeçer, clarea o día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompe o día, rompente, rompente do día.

FRASES E EXPRESIÓN CON alba

Alba

Primeira lus do día. Ex.: Cheghou moi tarde, xa coa alba.

Luçeiro da alba

Planeta Venus que se ve luçir pola mañán. Ex.: Cando se erghueu da cama víase pola xanela o luçeiro da alba. SINÓNIMO: luçeiro da mañán

Toque da alba

Toque das campanas ao amañeçer para que os fieis reçen a avemaría. Ex.: Saeu da casa moi çedo, antes do toque da alba.

ALBA DO DÍA:1. Primeira lus do día. Ex.: Cheghou moi tarde, xa coa alba do día. SINÓNIMOS: abre o día, alba, alborada, alborada do día, amañeçer, clarea o día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompe o día, rompente, rompente do día.

FRASES E EXPRESIÓNS CON alba do día

Alba do día

Primeira lus do día. Ex.: Cheghou moi tarde, xa coa alba do día.

Luçeiro da alba do día

Planeta Venus que se ve luçir pola mañán. Ex.: Cando se erghueu da cama víase pola xanela o luçeiro da alba do día. SINÓNIMO: luçeiro da mañán

Toque da alba do día

Toque das campanas ao amañeçer para que os fieis reçen a avemaría. Ex.: Saeu da casa moi çedo, antes do toque da alba do día.

ALBARDA: Peça do aparello das bestas de cargha que consiste nunha espeçie de almofada de coiro por arriba e de tea por abaixo, xeralmente chea de palla, que vai suxeita sobor do lombo do animal, façendo de asento. Ex.: Somos máis burros cá albardas. Ponlle a albarda ao burro.
FRASES E EXPRESIÓNS CON albarda
Andarlle a alghuén coa palla da albarda
VÉXASE palla
Poñerlle a alghuén a albarda. Tratar a alghuén como unha besta, abusar del. Ex.: Temos que aturar que nos poñan a albarda.   



ALBARIÇA: Aldea pertençente a Lousame.
 

ALBEITE: 1. Persoa que cura as enfermidades do ghando sen ter o título de veterinario. Ex.. Chamaron o albeite para que vise a éghoa, que anda mal dunha pata. 2. Persoa que presta coidados médicos sen ser profesional. 3. Curandeiro que se dedica a pór no seu sitio os ósos, articulaçións e tendóns escordados. Ex.: Foi ao albeite a que lle amañase o pulso. SINÓNIMO: amañador, compoñedor.

ALBOIO: Construcçión peghada á casa ou próxima a ela, que pode constar só de tellado ou ter ademais un çerrado, e que serve para ghardar leña, o carro e outros apeiros e ferramentas. Ex.: Temos o alboio cheo de leña para o inverno. SINÓNIMOS: alpendre, cuberto, pendello.

ALBORADA: 1. Primeira lus do día. Ex.: Na alborada empeçan os paxaros a cantar. SINÓNIMOS: abre o día, alba, alba do día, alborada do día, amañeçer, clarea do día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompe o día, rompente, rompente do día. 2. Composiçión con ritmo de marcha que se toca, prinçipalmente, de mañán çedo e desfilando. Ex.: Anda o ghaiteiro a tocar a alborada polos rueiros do lughar. 

 

ALBORADA DO DÍA: Primeira lus do día. Ex.: Na alborada do día empeçan os paxaros a cantar. SINÓNIMOS: abre o día, alba, alba do día, alborada, amañeçer, clarea do día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompe o día, rompente, rompente do día. Ex.: Na alborada do día empeçan os paxaros a cantar. SINÓNIMOS: abre o día, alba, alba do dia, alborada, amañeçer, clarea o día, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompe o día, rompente, rompente do día.

ALBOROQUE: 1. Comida con que se celebra ao remate dun traballo ou labor. Ex.: Ao rematar a vendima o dono da casa doulles un alboroque aos xornaleiros. 2. Comida con que se celebra o peche dun trato, contrato etç. Ex.: Fixeron un alboroque ao pechar o trato da compra. 

 

ALÇADEIRO: Moble de cociña formado por un ou varios estantes onde se pon a louça, vasos, botellas e outros obxectos de uso doméstico. Ex.: Ten o alçadeiro abarrotado / atestado de louça. 



ALÇAR: 1. Pór máis alto, mover de abaixo para riba. Ex.: Alçou os braços en sinal de vitoria. SINÓNIMOS: elevar, erghuer, levantar. 2. Aumentar o nivel ou a intensidade de algho. Ex.: Fala sempre baixo, sen alçar nunca a vos. SINÓNIMOS: elevar, levantar. 3. Dirixir cara ao alto. Ex.: Falounos sen alçar a vista. SINÓNIMO: levantar. 4. Conduçir á rebelión. Ex.: Alçou o pobo en armas contra a opresión. 5. (Catoliçismo). Levantar o cális e a hostia despois da consaghraçión. Ex.: O cura alçou o cális. ¿6. Recoller ou preparar o que estaba disposto ou preparado. Ex.: Alçaron o mantel.? SINÓNIMOS: levantar, quitar, sacar. ¿7. (Dereito) Deixar sen efecto un dereito, unha prohibiçión, etç. Ex.: Alçáronlle o embargho.? SINÓNIMO: levantar. ¿8. Non continuar cunha acçión. Ex.: Hai que alçar a partida. SINÓNIMO: levantar?. ¿9. Içar as velas dunha embarcaçión. Ex.: Non imos alçar sen vento?. ¿10. Porse máis alto, moverse de abaixo para riba. Ex.: A Lúa foise alçando sobor do horiçonte? SINÓNIMOS: elevarse, erghuerse, levantarse. 11. Entrar en loita contra unha determinada autoridade. Ex.: Un ghrupo de rebeldes alçouse contra o ghoberno. SINÓNIMOS: levantarse, rebelarse, revirarse, rebiricharse, ¿sublevarse?. 12. Sobresaír por riba. Ex.: Aqueles outeiros álçanse sobor dos tellados da aldea. SINÓNIMOS: elevarse, levantarse, sobresaír. 13. Deterse, pararse. Ex.: Alçóuselle o cabalo á entrada da ponte. 14. (alçar con) Façerse con algho. Ex.: O equipo alçouse coa vitoria. Alçouse cos bens. 
FRASES E EXPRESIÓN CON alçar
Alçar a man
Bater ou ameaçar con bater. Ex.: Alçoulle a man ao pai. 
Alçar a vos
Interpelar ou responder con descortesía ou ameaça. Ex.: Non me alçes a vos. 



ALEGHRÍA: 1. Sentimento de praçer ou estado de ghran satisfacçión produçido por un suçeso favorable ou por alghún motivo de ghoço, que acostuma manifestarse exteriormente. Ex.: A súa cheghada encheunos de aleghría. Vive con aleghría. SINÓNIMOS: dita, feliçidade, ¿lediçia? 2. Aquelo que produçe ese sentimento ou estado de ánimo. Ex.: É unha aleghría para min tervos aquí. SINÓNIMOS: feliçidade, ¿lediçia? 3. Présa, despreocupaçión ou falta de coidado. Ex.: Paréçeme que ghastas os cartos con moita aleghría. 4. popular. Pulmóns dos animais, en espeçial o da vaca e o do porco. OBSERVAÇIÓNS: Empréghase xeralmente en plural. Ex.: Nalghúns lughares aínda se coçiñan as aleghrías. SINÓNIMO: lobeáns (os). 

ALEGRÍAS, AS: (substantivo) popular. Pulmóns dos animais. Ex.: As alegrías do porco tamén se botan na pota para façer o caldo. SINÓNIMO: lobeáns (os)

OBSERVAÇIÓNS: Empréghase xeralmente en plural. Ex.: No noso entorno, as aleghrías bótanselle ao caldo. SINÓNIMO: lobeáns (os) 

ALENTAR: verbo transitivo. 1. Dárlle ánimo e valor a alghuén. Ex.: A túa confiança aléntame / dáme ánimos a seghuir adiante cos meus proxectos. SINÓNIMOS: animar, ¿espolear, esporear?. ANTÓNIMOS: desalentar, desanimar. 2. Façer que alghuén ou algho cobre vida ou vighor. Ex.: Alenta unha esperança / Hai esperança. (verbo intransitivo) 3. Aspirar o aire cos pulmóns e volver botalo fóra. Ex.: Alentaba con dificultade. SINÓNIMO: respirar. 4. Ter vida. Ex.: Cando o encontraron xa non alentaba. 

ALENTO: 1. Acto de alentar (acepçión 2). Ex.: Quedou sen alento. SINÓNIMOS: respiraçión. 2. O aire que se expulsa ao respirar. Ex.: Empañou o cristal co alento. SINÓNIMO: bafo. Ex.: O último alento. 3. Capaçidade e valor para levar algho a cabo. Ex.: A túa axuda dáme alento. Encheremos Ghaliça de novo alento. SINÓNIMO: ánimo. ANTÓNIMO: desalento.

FRASES E EXPRESIÓNS CON alento

Faltar o alento

Perder as forças físicas. Ex.: Aínda estou empeçando e xa me falta o alento. 

Nun alento / Nun abrir e pechar de ollos 

En moi pouco tempo e con moito esforço. Ex.: Foi e veu nun alento / Foi nun abrir e pechar de ollos. Foi polo aire e veu polo vento.

Tomar alento

1. Recobrar a força. Ex.: No medio da costa teño que sentarme para tomar alento. 2. Recuperarse, tomar vighor. Ex.: Como tomaría alentos aços / ánimos / empuxe a industria con esa axuda!

ALFERRÓN: 1. Órghano en forma de pugha que teñen no extremo do abdome alghúns insectos, como a abella ou a nespra, e outros invertebrados, como o alacrán, co que pican e inoculan o veleno. O alferrón é un medio de defensa para alghúns animais. 2. Peça metálica que cobre o extremo inferior dun bastón, unha lança ou outro obxecto semellante para evitar o desghaste. Unha vara con alferrón, ou aghuillón de açeiro. 

ALFINETE: 1. Peça de metal, de forma, tamaño e ghrosor semellantes aos da aghulla, acabada en punta nun dos extremos, e nunha cabeça no outro, e que se usa para prender, ou suxeitar. Tiña as follas da revista prendidas con alfinetes polas paredes. 2. Peça de metal en forma de alfinete que serve para xuntar dúas partes dun vestido, ou que se usa como adorno. Un alfinete de ouro para poñer na gharavata.



ALÍ: adverbio. 1. Indica de xeito preçiso un lughar afastado da persoa que fala. Ex.: Ves aqueles outeiros perto da beira? 2. Naquel momento. Ex.: Alí acabou o conto. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON alí
De aqui para alí. 
En movemento, dunha parte para outra. Ex.: A eira estaba chea de xente que andaba de aquí para alí.  

ALLADA: 1. Prebe ou salsa no que entra como inghrediente fundamental o allo. Ex.: Preparín / Preparei unha allada para o peixe. 2. Asunto ilíçito ou moralmente reprobable que se trata de ocultar. Ex.: Nunca se descubreu aquela allada.

FRASES E EXPRESIÓNS CON allada

Na allada

Façendo algho que non está ben. Ex.: Andaba revolvendo as miñas cousas e collino na allada.

ALLAR: Lughar perto á lareira, á coçiña de ferro etç., onde se gharda a leña para o lume. Ex.: Colleu unha piña no allar para prender o lume. 

ALOMBAR: verbo transitivo. 1. Dar forma curva, semellante a unha lomba. Ex.: Houbo que alombar a táboa para que cadrase ben alí. SINÓNIMO: arquear. Ex.: Os anos alombárono de todo. Verbo pronominal. 2. Algho ou alghuén que toma forma curva. Ex.: Os estantes alombáronse co peso da louça. Os corpos alombábanse apañando a herba. SINÓNIMO: arquearse

 

 

ALOMBARSE: VÉXASE alombar

ALOUMIÑAR: 1. Tratar con cariño a alghuén para produçirlle aghrado. Ex.: Cando che aloumiña deste xeito é que algho quere. SINÓNIMOS: acariñar, agharimar. 2. Façer cariçias ou aloumiños. Ex.: Ao ghato ghustáballe que o aloumiñasen. SINÓNIMOS: acariçiar, acariñar

ALOUMIÑO: substantivo. 1. Cousa que se di ou se fai para aghradar a alghuén. Ex.: Cando falaba del, todo eran aloumiños. 2. Demostraçión de cariño que se lle fai a unha persoa ou animal pasándolle a man suavemente pola pel ou polo pelo. Ex.: O neno façíalle moitos aloumiños ao can. SINÓNIMO: cariçia. 3. fighurado. Roçamento suave provocado por alghunha cousa. Ex.: A herba sumbaba co aloumiño da ghadaña.

ALPENDRE: Construcçión rústica con paredes e tellado ou só con tellado, usada fundamentalmente para ghardar o carro e os apeiros, leña, trastes e calquera tipo de ferramenta. Ex.: O alpendre é neçesario nas casas de campo. Subiron ata o alpendre da ermida. SINÓNIMOS: alboio, cuberto, pendello.



ALUMEAR: 1. Dar claridade a algho ou, alghuén. Ex.: A candea alumeaba o cuarto. SINÓNIMO: ¿iluminar? 2. Proxectar lus sobor algho. Ex.: Alumea para aquí. 3. (fighurado). Proporçionar aleghría a algho ou alghuén. Ex.: A risa alumeaba aquela cariña. 4. (fighurado). Proporçionar a alghuén capaçidade, conoçemento, etç. Ex.: Que a xustiça alumee o coraçón dos homes. 5. Dar lus. Ex.: O foque non alumea porque fundéuselle a lámpada. 6. Ser visible ou perçeptible. Ex.: Nesa mirada non alumea o desexo carnal. 7. (fighurado). Dar gholpes a alghuén. Ex.: De non botaren a correr, alumeábanlles. 8 (alumear con). Reçibir lus dun obxecto. Ex.: Cando se fixo de noite, alumeámonos cun candil.

AMAÇISAR: Pisar co pé no chan dunha leira, braña, ..., calquera burato, ou ghurota dos bichos, para achandala, ou asentala.

AMADEIRAR: Repoñer ghuieiros, varas, e canas que fan falta nas viñas, sexa porque estean podres, ou vaian moi vellas. 



AMALLOA: Cordón ou tira de coiro ou doutro material, que se usa para atar o calçado ou para suxeitar algho. Ex.: As amalloas dos socos son de coiro. SINÓNIMOS: aghulleta, amarradoiro. Ex.: O manlle componse de dúas peças unidas por amalloas. 

AMALLOAR: atar o calçado coas amalloas. SINÓNIMOS: acordonar, aghulletar, amarrar, atar. ANTÓNIMOS: desacordonar, desaghulletar, desamalloar, desamarrar, desatar.   

AMAÑADO: (feminino) amañada. 1. Partiçipio do verbo amañar. 2. Adxectivo. Xeitoso. Ex.: É un rapás moi amañado. 3. Amolado. Ex.: Con estas elecçións quedamos ben amañados.

 
AMAÑADOR: 1. Persoa que amaña ou compón cousas. Ex.: Un amañador de socos. 2. Curandeiro que se dedica a poñer no seu sitio membros escordados. Ex.: Escordou un pé e foi ao amañador. SINÓNIMO: albeite, compoñedor. 



AMAÑAR: 1. Dispor algho que está en desorde, de maneira correcta ou axeitada. Ex.: A ver se amañas un pouco o teu cuarto. SINÓNIMOS: acomodar, arranxar, arrombar, ordenar. ANTÓNIMO: desamañar. 2. Preparar ou soluçionar unha cousa mediante acordo ou amaño. Ex.: Non vai haber problemas, xa o amañamos todo entre nós. SINÓNIMO: arranxar. 3. Pór en bo estado unha cousa deteriorada ou estraghada. Ex.: Teño que levar o reloxo a amañar. SINÓNIMOS: arranxar, ghobernar, recompoñer, recompor, reparar. ANTÓNIMO: desamañar. 4. Pór no seu sitio un óso roto ou desconxuntado. Ex.: Non sei se haberá quen lle amañe o óso do braço. CONFRONTAR: compoñer, compor, ensortellar. 5. Alterar por medio de subornos, influenças, artimañas, etc., unha cousa de maneira que pareça leghal cando non o é. Ex.: Amañar un combate. Amañaron os resultados das elecçións. 6. Asear, vestir, peitear e façerlle todo o neçesario a unha persoa para que teña unha boa presença. Ex.: Amaña o neno, que ten que ir á escola. SINÓNIMOS: compoñer, compor. CONFRONTAR: adúar, enghalanar. 7. Deixar preñada unha moça. Ex.: Amañouna e deixouna. 8. Façer o neçesario para que teña lughar algho. Ex.: Os moços amañaron un baile. 9. Resultar conveniente. Ex.: Aínda que cheghue ás oito, a min amáñame. 10. Persoa que se asea, peitéase e fai todo o preçiso para ter boa presença. Ex.: Amáñate ben, que hoxe imos de visita. SINÓNIMOS: compoñerse, comporse. CONFRONTAR: aduarse, enfeitarse, enghalanarse. 11. Ter o enxeño ou os medios neçesarios para soluçionar un problema ou para dar feito algho. Ex.: Amañáronse para façer a instalaçión eléctrica da casa. SINÓNIMOS: apañarse, arranxarse. CONFRONTAR: enxeñarse. 12. Façer as cousas por un mesmo, sen axuda, en particular cando representan unha dificultade. Ex.: Non chamei a ninquén porque ben me amaño. SINÓNIMOS: apañarse, arranxarse, bastarse, valerse. 13. Persoas enfrontadas que cheghan a un acordo. Ex.: Tiñan desavenençias, pero xa se amañaron. 14. Ter iniçio. Ex.: Amañouse unha treboada. 

FRASES E EXPRESIÓNS CON amañar  
Estar amañado. 
Estar en dificultade. Ex.: Pois si que estamos amañados! 

AMAÑEÇER: 1. Abrir o día, apareçer a lus do sol, pola mañán. Ex.: Despertou cando amañeçía. SINÓNIMOS: abrir o día, clarear, clarear o día, clarear o sol, raiar, raiar o día, raiar o sol, romper o día.

OBSERVAÇIÓNS: Este verbo úsase habitualmente como impersoal, aínda que tamén pode levar un suxeito de cousa. Ex.: Amañeçeu o día. Amañeçe o sol. As fighuras que amañeçían no seu espello cada mañán.

2. Persoa ou animal que esta en ou chegha a un determinado lughar ou situaçión ao abrir o día. Ex.: Fala con el outro día, porque hoxe amañeçe de moi mal humor. Amañeçeu esghanado nunha fragha. 3. Persoa que esperta despois de durmir de noite. Ex.: Calquera día non amañeço. Amañeçín cunha dor de moas. 4. Primeira lus do día, momento en que amañeçe. Ex.: Erghueuse moi çedo, antes do amañeçer. SINÓNIMOS: alba, alba do dia, alborada, alborada do día, clarea, clarea do día, clarea do sol, luçada, luçada do día, luxada (vamos á luxada, imos para a luxada), rompente, rompente do día.

AMARRADURA: substantivo. Acçión e efecto de amarrar. Ex.: Ocúpate da amarradura dos feixes. SINÓNIMOS: amarre, amarro



AMARRAR: 1. Suxeitar algho ou a alghuén cunha corda, cordel, etç. Ex.: Amarrar os sapatos. Ex.: SINÓNIMOS: acordonar, aghulletar, amalloar, atar. ANTÓNIMOS: desacordonar, aghulletar, desamalloar, desatar. Ex.: Amarra ben a cargha para que non caia. Amarrárono coma un animal. 2. Coller fortemente. Ex.: Amarroulle o fouçiño coa man. Amarrín os cartos antes de que se volvesen atrás. 3. Atar en sentido non material. Ex.: Amarrou aquel moço para toda a vida. 4. Suxeitarse cunha corda, cordel, etç. Ex.: Amarrádevos ben, non vaiades caer da estada. SINÓNIMO: atarse. ANTÓNIMOS: desamarrarse, desatarse. 5. Suxeitarse fortemente. Ex.: Amarrouse á moça e foi bailar. 



AMARRE: Acçión e efecto de amarrar. Ex.: Cando se cargha o batume no carro, bótaselle o cabestro arredor da cargha e, dáselle uns amarres nos tornos, ademáis de coutalo ao final. Despois de baixar os labores da viña, dáselle un amarre con vimbios. SINÓNIMO: amarro, amarradura

AMARRO: Acçión e efecto de amarrar. Ex.: Cando se cargha o batume no carro, bótaselle o cabestro arredor da cargha e, dáselle uns amarros nos tornos, ademáis de coutalo ao final. Despois de baixar os labores da viña, dáselle un amarro con vimbios. SINÓNIMO: amarre, amarradura

AMASAR: Façer a masa, mesturando os seus inghredientes, remexéndoa dándolle voltas, e xuntando todo sobor de si.

AMEÁNS, AS: Parte da aldea da Ameán.



AMENEIRO: 1. (Algus glutinosa) Árbore da familia das betuláçeas, que pode acadar os vinte metros de altura, de copa moi poboada, con follas arredondadas e dentadas, flores en amento, casca de cor parda e madeira de cor clara, moi dura e lixeira. Ex.: O ameneiro dáse sobor de todo á beira dos ríos e sitios lamentos. 2. Madeira desta árbore. Ex.: Uns socos de ameneiro.

AMENTA: 1. Planta que arreçende a menta. Soe integhrar o conxunto de herbas de San Xoán. De forma semellante á ortigha, coa que se preparan infusións para tomala como remedio aos trastornos do estómagho, ou das tripas, e da que existen varias espeçies. Ex.: Toma o té cunhas folliñas de amenta. 2. Infusión obtida desta planta. Ex.: Vou tomar unha amenta.

AMERAR: Danar a mera un froito, unha planta. Ex.: A brétema amerounos a colleita. 2. Volver débil unha persoa. Ex.: Os aconteçementos vividos ameraron a súa saúde. 3. Froito ou planta que se bota a perder, espeçialmente por causa da mera. Ex.: Ameráronselle os repolos da horta. 4. Persoa que se volve. Ex.: Foise amerando.

AMIGHARSE: 1. Façer que sexan amighas, ou que volvan ser amighas. 2. Recobrar a amiçade. 3. Persoas, ou cousas que se xuntan en harmonía. 4. Façer vida de matrimonio sen estaren leghalmente casadas.

AMOLAR: 1. Causar molestia ou fastío. Ex.: Amólame ter que levantarme tódos os días ás sete. SINÓNIMOS: amarghar, molestar, xiringhar. Ex.: Que perdeu o Çelta, dis?, non me amoles! 2. Sufrír molestia ou fastío. Ex.: Que se amole e o fagha aínda que non lle ghuste! SINÓNIMO: foderse.




AMOLEÇEMENTO: substantivo masculino. Acçión e efecto de amoleçer. Ex.: O calor produçira o amoleçemento da çera. O amoleçemento do xenio, do carácter. SINÓNIMO: abrandamento. 

AMOLEÇER: Para todas as acepçións SINÓNIMO: abrandar. 1. Poñer mol, ou mais mol, branda, ou suave unha cousa. Ex.: Puxo as nentellas en aghua para amoleçelas. 2. fighurado. Abrandar unha persoa. Ex.: Carpía de tal maneira que amoleçía a calquera. 3. fighurado. Façer que diminúa a firmeça, dureça, fortaleça, ..., dunha cousa. Ex.: A chuvia amoleçeu o cartón. Participio: amoleçido. SINÓNIMO: abrandar. 4. Cousa que se pon mol ou máis mol, branda ou suave. Ex.: A manteigha amoleçeu co calor. 5. fighurado. Cousa ou persoa que diminúe na súa firmeça, dureça, fortaleça, etc. Ex.: A súa saúde de ferro foi amoleçendo co paso dos anos. SINÓNIMO: afrouxar. 



AMOLEÇIDA-O: Partiçipio pasado do verbo amoleçer. 

AMONTOAR-SE: 1. Poñer, ou formar un montón. 2. Xuntar nun espaço reduçido. 3. Acumular en cantidade. SINÓNIMO: amorear.



AMORA: 1. Froito da silva, de forma redonda e constituído por pequenos ghrans que cando están maduros son de cor neghra. Licor de amoras. SINÓNIMO: mora. 2. Froito da moreira, semellante ao da silva. Foron coller amoras para façer marmelada. SINÓNIMO: mora. 

AMOREAR-SE: 1. Poñer, ou pór algho nunha morea. 2. Reunir moita cantidade, ou ghrande número de persoas, animais, cousas, sen que quede espaço. 3. Xuntarse máis cantidade do normal.

AMOROTE: Froito silvestre que ao madurar é vermello, e carnoso. Naçe na amoroteira, ou planta ventureria a ras do chan, de follas verdes, como a do amorote cultivado, pero de menores dimensións. 

AMORRIÑAR-SE: 1. Encollerse, non ter ánimos. Sentir tristura, e abatemento, particularmente por causa de estar lonxe de alghuén, ou dalgún lugar. Ex.: Ao pouco de marchar começou a amorriñarse. ANTÓNIMO: desamorriñarse. 2. Estar apaghado, desghanado, non estar de humor. ANTÓNIMO: desamorriñarse.



AMORRIÑADO: Partiçipio pasado de amorriñar, ou amorriñarse.



AMORTEÇER: 1. Façer que perda intensidade ou vighor algho ou alghuén. Ex.: Colocaron un xalghón para amorteçer a caída. 2. Perder o vighor ou o sentido. Ex.: Neste inverno os paxaros amorteçen co frío. SINÓNIMOS: desfaleçer, esmoreçer. 



AMORXEGHAR: Quitarlle a casca por unha cara ás castañas para coçelas. Hai quen lle saca toda a casca. Se desconfiamos dalghunha podre, levánteselle a casca por varios sitios. Ex.: Hai que amorxeghar as castañas para coçelas.



ANABAR: Pudrirse as raíçes dunha árbore e, vaise, é diçir, morre. Ex.: O limoeiro anabouse. 



ANABARSE: VÉXASE anabar. 



ANACO: 1. Parte que resulta da división doutra maior. Ex.: Un anaco de pan. SINÓNIMO: trisco. Ex.: A botella rompeu en mil anacos. SINÓNIMO: cacho, pedaço. 2. Segmento breve de algho. Ex.: Espera un anaquiño que xa vou. SINÓNIMOS: cacho, pedaço. Ex.: Propúxonos unha viaxe por un anaco da súa vida. Nada lle iba roubar un anaco da súa feliçidade. 



ANCARELLA: 1. Aparello formado por un soporte de madeira apoiado en dúas varas ghrosas paralelas, que serve para transportar unha cargha sobor dos ombreiros entre varias persoas. Ex.: Antighamente levaban en ancarellas aos mortos polo camiño sacramental, hastra o çementerio de Cures. SINÓNIMOS: andia, aparilloa. 2. Aparello semellante ao anterior a xeito de leito portátil para o traslado de enfermos ou feridos, que antighamente se levaban a man. Ex.: Levaban o enfermo na ancarella por un camiño de pés. SINÓNIMOS: andia, aparilloa.



ANDADOR: substantivo 1. Aparello que sostén de pé os nenos pequenos para que boten andar sen perigho de caer. Ex.: Alghúns médicos dos rapaçes non aconsellan o uso dos andadores. (adxectivo) 2. Amigho de camiñar, ou que anda moito ou á présa. Ex.: Es ben andador, mira que non querer vir no coche! SINÓNIMO: ¿andadeiro? 

ANDIA: 1. Soporte de madeira, apoiado en dúas varas ghrosas paralelas, que serve para transportar unha cargha sobre o ombreiro, entre varias persoas. Ex.: Nas procesións levan o santo na andia. Antighamente os mortos levábanos a enterrar en andias. SINÓNIMOS: ancarella, aparilloa. 2. Instrumento semellante ao anterior a xeito de leito portátil para o traslado de enfermos ou feridos, que antighamente se levaban a man. Ex.: Levaban o enfermo na andia por un camiño de pés. SINÓNIMOS: ancarella, aparilloa.



ANDRÓMENA: 1. Aquelo que se inventa ou que se discorre para enghanar ou despistar a alghuén. Ex.: Déixate de andrómenas que non che creo nada. Non me veñas con andrómenas, que estou traballando. 2. Cousa estrana e sorprendente. Ex.: Da terra levantou unha andrómena case non vista. 

ANDURIÑA: Paxaro coa parte superior de cor neghra açulada, a inferior branca, e a testa e a ghorxa vermellas, ás rematadas en punta e cola ghallada. As anduriñas fan os niños en forma de cunca.



ANEGHAR: 1. Cubrir total ou parçialmente un lughar de aghua ou doutro líquido. Ex.: Unha noite de chuvia bastou para aneghar o cuberto. SINÓNIMOS: ¿asolaghar?, inundar. 2. por extensión. Mollar moito. Ex.: Con eses sapatos vas aneghar os pés. ¿3. fighurado. Inundar completamente. Ex.: Un sol intenso aneghaba o cuarto.? 4. Cubrirse total ou parçialmente de aghua ou doutro líquido. Ex.: Aneghouse a ribeira. SINÓNIMOS: ¿asolagharse?, inundarse. 5. por extensión. Mollarse moito. Ex.: Víndevos abrighar que vos aneghades.   



ANGHURIA: VÉXASE anghustia. Ex.: A anghuria de verse morrer fóra da casa. Anda anghuriado.



ANGHUSTIA: Sensaçión de intranquilidade e sofrimento acompañada de alteraçión física, produçida pola incerteça, a inseghuridade, a desconfiança, o medo, etç. Ex.: Pasou uns momentos de anghustia antes de saír á esçena. Asistiron con anghustia aos lavores de rescate. SINÓNIMOS: anghuria, ansiedade.   



ANOXAR: verbo transitivo 1. Sentir unha sensaçión forte de noxo ou aborreçemento por algho ou alghuén. Ex.: Desde aquela borracheira anoxa a caña. SINÓNIMO: aborreçer. 2. Causar unha sensaçión forte de noxo ou aborreçemento a alghuén. Ex.: Anóxame esa actitude túa tan neghativa. Anóxano os días de chuvia. SINÓNIMOS: aborreçer, enfestiar, repugnar. 3. Abandonar unha ave o niño por lle andaren nel, por estaren continuamente asexándoo, etç. Ex.: A melra / merla anoxou o niño. SINÓNIMO: asañar. (verbo pronominal) 4. Sufrir unha alteraçión do estado de ánimo que fagha sentir desghusto e rabia a un tempo. Ex.: Anoxouse polo que lle dixestes. SINÓNIMOS: ¿atufarse?, cabrearse, enfadarse, encomodarse. CONFRONTAR: desghustarse.  

ANTEPEITO: 1. Muro ou armaçón de madeira, ferro, ou outro material, á altura do peito, que se coloca como protecçión en balcóns, terraças, nas beiras das pontes, etç. Ex.: Pintaron o antepeito do balcón de encarnado. SINÓNIMO: ¿peitoril?, varanda. 2. Parede que pecha a parte inferior dunha xanela. Ex.: As paredes do cuarto estaban pintadas de branco, menos o antepeito que era de pedra. 3. Repisa que forma o oco dunha xanela na parte inferior. Ex.: Pasou a mañán debruçado no antepeito mirando para fóra. 



ANTEPOÑER: Véxase antepor. 



ANTEPOR: 1. Pór a corda enriba do xugho, cando se leva un animal, ou unha parella deles para que vaian indo sós, sen neçesidade de ir diante deles. Ex.: Antepuxo as vacas, e botouse a andar detrás delas. As vacas son ghuiadas e pódelas antepor para labrar sen que as chame o rapás. SINÓNIMO: antepoñer. 2. ¿Acompañar a alghuén para encamiñalo. Ex.: Vounos antepor, que non coneçen este camiño.? SINÓNIMO: antepoñer



AÑA: 1. Cheghar antes cós outros á punta da leira, ou á testa, cando se andaba sachando. E ao cheghar, diçía o ghanador: ¡Aña!, como para indicar alghún tipo de premio. Posiblemente, en épocas pasados pudera estar estabreçido alghúnha cras de premio ao ghanador. 2. Feminino. Cría da ovella que non pasa dun ano. SINÓNIMO: cordeira.  



AÑO: Cría da ovella que non pasa dun ano. Ex.: Os años son moi mansos. SINÓNIMO: cordeiro. 

  

APALOUTAR: Andar de présa, andar a correr por façer un traballo, unha tarefa, encargho, etç. SINÓNIMO: Cada ves que o vexo, sempre anda apaloutado.



APALPADA: 1. Acçión e efecto de apalpar. Ex.: Coas apalpadas da xente, a fruta estaba toda esmolicada. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON apalpada
Ás apalpadas
locuçión adverbial. Valéndose do tacto para reconeçer as cousas, debido á escuridade ou á falta de vista. Ex.: Andaban ás apalpadas porque non funçionaba o foque. SINÓNIMO: ás ateitiñadas 

APALPAR: Tocar coas mans unha cousa para examinala, reconeçela etc. Ex.: O médico apalpáballe o ventre. SINÓNIMOS: atentar, tentear.

APALPADOR-A: persoa que apalpa. 

APAMPANADO: 1. Partiçipio do verbo apampanar. 2. adxectivo. Que non é capás de discorrer ben, que ten o sentido momentáneamente perturbado. Ex.: Doulle un gholpe e deixouno apampanado. Hoxe non son capás de façer nada, estou apampanado. SINÓNIMOS: aparrulado, aparvado, pampo. 3. Ghordura pampa, inchada. SINÓNIMO: pampo. 




APAMPANAR: 1. Tornar apampanado a alghuén. Ex.: Apampanouno dun sopapo. 2. Deixar pampo, provocar en alghuén admiraçión ou asombro. Ex.: Apampanábao a luminaria dos foghuetes.     

APANDAR: (Apandar con) 1. Levar sobor de si una responsabilidade, una cargha, etc. Ex.: Ao quedar viúva tuvo que apandar con toda a familia, e co traballo da casa. 2. Levar a parte neghativa do xogho nalghúns xoghos infantís, como ter que coller ou buscar aos outros xoghadores. Ex.: O máis novo era o que apandaba. SINÓNIMO: quedar. 3. Torçerse por causa do peso, da idade, etc. As vighas do muíño apandaron por mor da humidade. SINÓNIMOS: blandear, empenar, pandear.



APAÑAR: 1. Recoller ou coller unha cousa de onde estaba, particularmente do chan. Ex.: Ide apañar as maçáns que tirou o vento. Apaña os nobelos de liño do chan. OBSERVAÇIÓNS: Empréghase tamén seghuido da preposiçión en. 
Ex.: Apañaba nas maçáns coma un descosido.
2. Recoller algho, como un froito, herba, toxo, etç., cortándoo ou desenterrándoo. Ex.: Apañar as patacas. Apañou un feixe de toxo. SINÓNIMO: coller. 
OBSERVAÇIÓNS: Empréghase tamén seghuido da preposiçión en.
Ex.: Axudáronme a apañar nas patacas.
3. Coller coa man. Ex.: Apañaba çereixas subido ás ponlas. Apañou unha mosca. 4. Conseghuir, obter algho positivo ou benefiçioso. Ex.: Aínda podía apañar (conseghuir, obter) un premio. De todo o que dixo non din apañado (conseghuido, obtido) unha idea. 5. Sufrir os efectos dunha enfermidade, viçio, etç. Ex.: Abríghate ben, non vaias apañar unha ghripe. SINÓNIMO: agharrar. Ex.: Aparta, que aínda vas apañar unha labaçada. (Tamén absoluto) Ex.: Como sigha meténdose coa xente, un día vai apañar. SINÓNIMOS: cobrar, levar. 6. Ter enxeño, habilidade ou outra calidade para façer unha cousa ou para superar un obstáculo ou as dificultades. Ex.: Non sei como se apañou para compoñerlle / comporlle o pé. Ti non te preocupes, que eu xa me apañarei. Apáñome ben. SINÓNIMOS: amañarse, arrancharse.



APARILLOA: 1. Utensilio composto de dúas varas ghrosas cunhas táboas atravesadas no medio, que serve para atravesar unha cargha entre dous. Ex.: Eses canteiros levan a pedra en aparilloa. SINÓNIMOS: ancarella, andia. 2. Instrumento semellante ao anterior a xeito de leito portátil para o traslado de enfermos ou feridos, que antighamente se levaban a man. Ex.: Trasladárono en aparilloa hastra o médico porque non se podía mover. SINÓNIMOS: ancarella, andia.



APARRULADO: Que discorre ou se move con torpeça. Ex.: Andas aparrulado. SINÓNIMOS: apampanado, aparvado, pampo.



APARRULAR-SE: Volverse parvo, ou pampo. SINÓNIMOS: apampanar-se, aparvar-se.  



APARRUMADO: Partiçipio pasado de aparrumar, ou aparrumarse.



APARRUMAR-SE:  Encherse o tempo atmosférico de brétema pouco densa. Ex.: Ao caer a tarde levantouse algho de parruma.  



A PARTIRES DE: 1. Desde. A partir de mañán, non volvas por aquí. 2. Tomando como punto de partida aquelo que se di. Ex.: Redactaron o informe a partires dos datos tirados da entrevista.



APARVADO: partiçipio. 1. Partiçipio pasado do verbo aparvar. 2. adxectivo. Que discorre ou se move con torpeça. Ex.: Quedou algho aparvado ao vela. Leva unha temporada aparvado, non se decata de nada. SINÓNIMOS: apampanado, aparrulado, pampo. 3. Incapás de reacçionar. Ex.: Quedou aparvado diante daquel espectáculo. 



APARVAR: 1. Pór coma parvo, deixar a alghuén sen capaçidade de discorrer. Ex.: Aparvou o rapás con tantas historias. Esas películas apárvano. SINÓNIMO: embobar. 2. Quedar parvo ou sen capaçidade de discorrer. Ex.: Non aparves aí xunta o lume. Aparvouse vendo telenovelas. SINÓNIMOS: atroscarse, embobar(se).    




APARVARSE: Véxase aparvar.  
 

APAXADOR-A: Persoa que apaxa. SINÓNIMOS: acariçiador, acariñador, aloumiñador.



APAXAR: 1. Façer cariçias coa man, a unha persoa, ou animal. Ex.: Apaxaba as mans do neno. Mordeulle o can cando o estaba apaxando. SINÓNIMOS: acariçiar, acariñar, aloumiñar. 



APEGHADA-O: Partiçipio pasado do verbo apeghar. 



APEGHAÑAR: Cousa que se pegha. Ex.: Co calor os bombóns apegháñanse ás mans. SINÓNIMO. peghañar.



APEGHAÑARSE: VÉXASE apeghañar. 



APEGHAR: 1. Unir unha cousa mediante unha substançia peghañenta. Ex.: Apeghou a sola do sapato. SINÓNIMOS: colar, encolar, peghar. 2. Unir ou xuntar unha cousa con outra, de xeito que non quede espaço entre elas. Ex.: Non apeghues tanto o moble contra a parede. SINÓNIMO: peghar. 3. Transmitir por contaxio, trato, etç. Ex.: Apeghástesme a ghripe. SINÓNIMOS: contaxiar, peghar. 4. Ser válido para unir unha cousa con outra sen que se podan separar. Ex.: Este peghamento non apegha ben. SINÓNIMO: peghar. 5. Cousa que queda unida. Ex.: Apeghóuselle a folla á man. SINÓNIMOS: peghañarse, pegharse. 6. Adquirir por contacto, proximidade ou simpatía. Ex.: Apegháronselle os nosos costumes. Apeghóuselle o açento andalús. SINÓNIMOS: contaxiar, peghar. 7. Entregharse con afán a algho. Ex.: Apéghate ao traballo. 8. familiar. Unirse a unha persoa ou ghrupo sen ser chamado. Ex.: Sempre se anda apeghando á xente importante. SINÓNIMO: pegharse. 9. Coller apegho a. Ex.: Apeghouse moito a esta terra. 



APEGHARSE: VÉXASE apeghar.



APEGHO: Afecçión, inclinaçión, amor por algho ou alghuén. Ex.: Apegho á terra, á vida. Ten moito apegho á súa paisaxe e á súa cultura. ANTÓNIMO: desapegho

APERTAR: verbo transitivo. 1. Façer força ou presión sobor algho. Ex.: Apertar o botón do timbre. SINÓNIMO: pulsar. Aperta o ghatillo. 2. Abarcar algho ou alghuén comprimíndoo. Ex.: Apertouno con força contra o peito. Apertoulle a man en sinal de saúdo. SINÓNIMOS: chocar, estreitar. 3. Façer máis cerrado unha volta de corda, un nó etç., tirando por cada un dos seus extremos. Ex.: Aperta ben a corda para que non caia a mercadoría. Aperta o nó da ghravata. 4. Façer que algho ocupe menos espaço ao exerçer certa presión. Ex.: Aperta a roupa para que che caba na maleta. SINÓNIMO: calcar. 5. Xirar ou façer mover unha palanca, un mecanismo para aproximar ou fixar dúas peças, para fixar un dispositivo etç. Ex.: Apertar unha chave inclesa. Apertar unha billa. 6. Manter firmemente pechado. Ex.: Apertar os dentes. Apertar as mans. 7. Retardar ou dificultar a evacuaçión do intestino. Ex.: A tensión da viaxe apertoume o ventre. 8. fighurado. Esprimir. Ex.: Apertar a vigha do laghar para que a porqueira pise o baghaço da laghareta, cando se corre o viño. Apertar unha esponxa. 9. fighurado. Ser moi esixente con alghuén. Ex.: É un profesor que aperta moito os alumnos. 10. Influír ou façer presión sobor alghuén mediante ameaças, roghos etç., para que fagha certa cousa. Ex.: Apertárono para que açeptase o cargho. Apertábase a si mesmo para façer as labores diarias que se propuxera. 11. Façer máis rápido, máis apresurado. Ex.: Apertín a marcha para cheghar ao autobús. (verbo intransitivo) 12. fighurado. Resultar ou quedar axustado de máis ou escaso. Ex.: O neno preçisa outros sapatos porque apértanlle os do ano pasado. 13. Apresurarse. Ex.: Hai que apertar se queremos cheghar a tempo. SINÓNIMOS: apurar(se), bulir. 14. Algho que produçe molestia por ser moi intenso ou forte. Ex.: O calor apertaba a aquela hora. Se che aperta a dor, toma un calmante. (verbo pronominal) 15. Pórse moi xuntos. Ex.: Apertáronse para caber todos no banco. 16. Ter dificultades para evacuar o intestino. Ex.: ¿Apertóuse? do ventre e sentíase moi incómodo.

FRASES E EXPRESIÓNS CON apertar

Apertarlle a alghuén as caravillas

Esixir algho de alghuén exerçendo presión. Ex.: Os ghobernos íbanlle apertando as caravillas á poboaçión.

Apertarse o coraçón

Sentir pena ou anghustia. Ex.: Apértaseme o coraçón cando a vexo sufrir tanto.

¿Saber onde lle aperta o sapato?

Os comerçiantes ben saben ¿onde lles aperta o sapato?

APISONAR: Pisar a terra, o chan, etç. cos pés, co pisón ou cunha máquina para apertala e achandala. Ex.: Varios homes están apisonando o chan da eira co pisón. SINÓNIMO: calcar, encalcar

APLANTILLAR: Fuxir, marchar á presa. 

APLOMAR: verbo transitivo. Determinar a vertical ou colocar verticalmente coa ¿plomada? / plomo. Ex.: Non aplomou ben a parede. (verbo intransitivo) 

APLOMADO, APLOMADA: Partiçipio pasado do verbo aplomar. Que ten verticalidade. Ex.: Hai que mirar este muro se está aplomado. Temos que comprobar se esta parede está aplomada.

APOÑER: verbo transitivo. 1. Enghanchar un animal de tiro ao carro, ao arado ou a outro instrumento de labrança. Ex.: Apón as vacas á ghrade. SINÓNIMO: apor. ANTÓNIMOS: desapoñer, desapor. 2. Façer que o muíño começe a moer. Ex.: Apón o muíño que quero ter axiña a fariña. SINÓNIMO: apor. 3. Atribuír a algho ou a alghuén unha calidade ou acçión, xeralmente neghativas. Ex.: Apuxéronlle que fora el quen roubara os cartos. SINÓNIMOS: achacar, apor, imputar. (verbo intransitivo) 4. Disporse para façer algho. Ex.: Apoñede para recoller a herba apañada. Apoñede para apañar a herba. SINÓNIMO: apor

APODREÇER: Tornar podre. Ex.: A carne apodreçeu por non salghala. SINÓNIMOS: corromperse, descompoñerse, descomporse, pudrir. Ex.: A madeira das xanelas apodreçeu por culpa da humidade.

APOR: verbo transitivo. 1. Enghanchar un animal de tiro ao carro, ao arado ou a outro instrumento de labrança. Ex.: O avó apuña os bois ao arado. SINÓNIMO: apoñer. ANTÓNIMOS: desapor, desapoñer. 2. Façer que o muíño começe a moer. Ex.: Hai que apor o muíño para moer o millo. SINÓNIMO: apoñer. 3. Atribuír a algho ou a alghuén unha calidade ou acçión, xeralmente neghativas. Ex.: Apuxéronlle que roubara naquela tenda. SINÓNIMOS: achacar, apoñer, imputar. (verbo intransitivo) 4. Disporse para façer algho. Ex.: Se queredes acabar axiña tendes que apor çedo. SINÓNIMO: apoñer

APOUSENTAR: verbo transitivo 1. Dar apousento a alghuén. Ex.: ¿Apousentou? / Acolleu / Hospedou os mendighos na súa casa. (verbo pronominal) 2. Tomar apousento nun lughar. Ex.: ¿Apousentámonos? / Acollémonos / Hospedámonos como pudemos naquela pequena pousada. 

APOUSENTO: substantivo 1. Compartimento dunha casa, en particular o destinado para durmir. Ex.: Retirouse ao seu apousento. SINÓNIMOS: cuarto, dormitorio. (substantivo plural) 2. Compartimentos dunha casa destinados a ser ocupados por alghuén en particular ou para un fin determinado. Ex.: Os apousentos da señora da casa.

AQUÍ: 1. Neste lughar. Ex.: Levo aquí esperando media hora. 2. A este lughar. Ex.: Vén aquí. 3. Indica un momento, unha situaçión ou punto actuais. Ex.: Cheghados aquí, é neçesario cambiar a estratexia a seghuir. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON aquí
Hastra o de aquí
Hastra este momento. Ex.: Hastra o de aquí, todos nos levamos ben. 
De aquí. 
Deste lughar ou país. Ex.: Vós non sodes de aquí, non sí?
De aquí a
Indica punto de partida, hastra un límite, no tempo ou no espaço.
De aquí a que volvas, ha de pasar moito tempo. De aquí ao centro hai pouca distançia. 
De aquí a pouco
Dentro de pouco tempo. Ex.: Non te preocupes, que de aquí a pouco xa che veñen buscar.
De aquí en diante
No futuro, a partir de aghora. Ex.: De aquí en diante imos controlar o horario de entrada. SINÓNIMO: en diante.    



A RENTE: VÉXASE rente, a



A RENTES: VÉXASE rentes, a  
   

ARCA: 1. Caixa ghrande, con tapa plana, usada para ghardar roupa, ou outras cousas, como cereais. Ex.: Temos unha arca unha hucha chea de roupa. SINÓNIMO: hucha. 2. Caixa para ghardar diñeiro, e outros obxectos de valor. Ex.: Gharda todos os seus aforros nunha arca hucha. 3. Parte do corpo delimitada polas costelas. Ex.: Quedou resentido dun gholpe na arca caixa do peito. SINÓNIMO: caixa do peito. 4. Sepulcro prehistórico. Ex.: Arca antigha. 5. Diñeiro que pertençe a unha colectividade. Ex.: As arcas do Estado. As arcas muniçipais. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON arca
Arca do peito. Arca (acepçión 3) Sinteu unha forte dor na arca do peito caixa do peito. SINÓNIMO: caixa do peito



ARCADA: Contracçión violenta do estómagho (bandullo) que se produçe cando se ten ghana de ghomitar. Ex.: Ese cheiro dáme arcadas.
OBSERVAÇIÓNS: Empréghase habitualmente en plural.



AREÇER: Quedar adurmiñado polo frío, o cansançio, etç. Ex.: Esta friaxe faime areçer.



AREÇIDA, AREÇIDO: Partiçipio pasado de areçer. Ex.: Co frío quedei areçida.



ARESTA: 1. Fiamento ríxido que se prolongha da casca do ghran de trigho e doutros çereais. Ex.: Quedáronme arestas na roupa. 2. Residuo que se lle tira ao liño ao maçalo. Ex.: Despois de quitarlle as arestas, dispuxo o liño para espadelalo. Os moços pasaron xunto a fiada de liño, e colleron arestas para arrebolarllos ás moças que alí estaban.



ARGHAÇO: 1. Conxunto de alghas que bota o mar contra as praias. Ex.: A xente da beira do mar ten o costume de apañar arghaço para estraren despois polas leiras. 2. Algha mariña. Ex.: Non lle ghusta bañarse por onde hai arghaços. 



ARGHALLANTE: adxectivo 1. Que manipula algho por diversión. Ex.: Ofiçio tíñao pero prefería diçir, de profesión arghallante. SINÓNIMO: arghalleiro. 2. Que inventa mentiras. Ex.: Era arghallante hastra para que lles esquençera o mal que o estaba pasando. SINÓNIMO: arghalleiro. 3. Que anda con bromas para divertirse ou rirse da xente e que está sempre disposto a improvisar diversións e orghaniçar festas. Ex.: Enredante e arghallante, tocaba o acordeón e non faltaba a festa nincunha. SINÓNIMO: arghalleiro. 4. Que fai cousas sen valor ou utilidade ou que as fai mal. Ex.: Non se dedica a nada serio, é un pouco arghalleiro. SINÓNIMO: arghallante, trapalleiro. 5. Que implica diversión. Ex.: O arghallante troular dos moços. SINÓNIMO: arghalleiro  




ARGHALLAR: 1. Persoa, espeçialmente neno que manipula algho para divertirse. Ex.: Entretíñase arghallando coa navalla nun pau. 2. Inventar mentiras ou historias. Ex.: Sempre está arghallando, xa ninquén lle fai caso. 3. Façer cousas de pouca importançia ou valor. Ex.: Pasa os días así, arghallando e deixando o que realmente ten que façer. 4. Conçibir ou preparar algho con alghunha finalidade práctica. Ex.: Arghallou de tal xeito o asunto, que nada lle podía salir mal. 5. Orghaniçar ou levar a cabo algho sobor a marcha, cos medios de que se dispón no momento. Ex.: Entre os dous de contado arghallaron o expectáculo botando man de catro trapos. 



ARGHALLEIRO: 1. Que manipula algho por diversión. Ex.: É arghalleiro, sempre busca que façer. SINÓNIMO: arghallante. 2. Que inventa mentiras. Ex.: Ás persoas arghalleiras acaba un por non façerlles caso. SINÓNIMO: arghallante. 3. Que anda con bromas para divertirse ou rirse da xente e que está sempre disposto a improvisar diversións e orghaniçar festas. Ex.: Unha persoa aleghre e arghalleira. SINÓNIMO: arghallante. 4. Que fai cousas sen valor ou utilidade ou que as fai mal. Ex.: Non se dedica a nada serio, é un pouco arghalleiro. SINÓNIMO: arghallante, trapalleiro. 5. Que implica diversión. Ex.: O arghalleiro troular dos moços. SINÓNIMO: arghallante.  



ARGHUEIRO: Nome recollido en Calo-Nebra para referirse ao esterco.
Conxunto de materas orghánicas como excrementos dos animais mesturados coa palla, toxo, etç., que se saca das cortes e se lle bota á terra para que sexa máis fértil. SINÓNIMO: esterco. 



ARMAR: 1. Prover de armas. Ex.: Armar un soldado. O Ghoberno deçideu investir máis cartos para armar o seu exérçito. 2. Colocar e xuntar as peças de que se compón un obxecto de maneira que funçione ou se poda utiliçar. Ex.: Armar un moble, unha estada. SINÓNIMO: montar. Armar as redes para pescar. 3. Produçir, ser a causa de algho. Ex.: Armar ruído, un escándalo. 4. Dispor os elementos dunha embarcaçión para naveghar. Ex.: O mariñeiro arma vela e vaise. 5. Preparar un dispositivo para caçar ou sorprender un animal ou persoa. Ex.: Armou unha trampa para paxaros. Armáralle ao criminal. 6. Proverse de armas. Ex.: O pobo armouse e enfrontouse ao inimigho. 7. Produçirse, cheghar a suçeder. Ex.: Armouse unha discusión que acabou en pelexa. 8. (Armar de) Adoptar certa disposiçión de ánimo para façer fronte a algho. Ex.: Armarse de valor, de paciençia. 
FRASES E EXPRESIÓN CON armar
¿Armarlle ao melro?
1. Partiçipar no xogho amoroso. Ex.: Para que lle armas ao melro onde xa outro ten armado?
2. Levar a cabo unha actuaçión que pode supor un problema ou un perigho. Ex.: Baixa de aí, non lle andes ¿armando ao melro?, que aínda vas caer da escaleira. 

 

ARRABADO: Animal amarrado polo rabo. Ex.: Aquel cabalo iba arrabado a outro que o seghuía. A vaca de atrás, iba amarrada polos cornos ao rabo da de diante.

ARRABAR: verbo transtivo 1. Pór / Poñer as cabalarías en rincleira, unhas detrás das outras. Ex.: Arrabou a besta do compañeiro ao seu cabalo. (verbo intransitivo) 2. Ghando vacún que bota a correr ao ser picado por unha mosca ou outro insecto. Ex.: Non çeibes as vacas con este sol que van arrabar, mosquear, remosquear. SINÓNIMOS: mosquear, remosquear



ARRABEAR: 1. Sentir rabia, ira. Ex.: Fíxome arrabear coas súas constantes burlas. SINÓNIMOS: enfadarse, cabrearse. 2. (arrabear por). fighurado. Desexar con moita intensidade. Ex.: Está arrabeando por velo. SINÓNIMOS: adoveçer, ¿reloucar? 3. Façer aparecer unha ou máis reghañas en algho físico. Ex.: O calor arrabeou a porta da bodega. SINÓNIMOS: crebar, escarchar, fender, ghretar, lañar, quebrar, rachar, reghañar, romper. 4. Abrirse en reghañas. Ex.: A parede arrabeou polo calor. SINÓNIMOS: aghretar(se), crebar(se), cuartear, fender, ghretar(se), lañarse, quebrar(se), reghañar. Ex.: Cando arrabean os ouriços, é que as castañas están maduras. Os ouriços arrabeano de maduros.

ARRABUÑAR: 1. Causar arrabuñaduras, arrabuñadas, rabuñaduras, rabuñadas, ¿rabuños? Ex.: O ghato arrabuñoume na cara. SINÓNIMOS: rabuñar, ghaduñar, esghaduñar. 2. Sufrir arrabuñaduras, arrabuñadas, rabuñaduras, rabuñadas, ¿rabuños? Ex.: Arrabuñeime / Arrabuñinme todo ao recoller as amoras. SINÓNIMOS: rabuñar, ghaduñar(se), esghaduñar(se).



ARRANCHAR: 1. Pór en orde, dispor da maneira adecuada e conveniente unha cousa. Ex.: Arrancha a louça no alçadeiro. SINÓNIMO: ordenar. Ex.: Arranchou a casa nunha mañán. SINÓNIMOS: amañar, arrombar, ordenar. 2. Dispor o neçesario para realiçar ou usar algho. Ex.: Andaba arranchando o carro, freghándolle çebo no eixe, pondo as caniças e, botando a ferramenta dentro. 3. Dar soluçión mediante un acordo a un asunto. Ex.: Xa tratara o xeito de arranchar o casamento. Estes pequenos problemas témolos que arranchar entre nós. SINÓNIMOS: amañar, soluçionar. 4. Pór pas nun lughar onde había conflito. Ex.: Era o encarghado de arranchar a comarca. 5. Pór en bo estado algho que estaba estraghado. Ex.: Levín o fouçiño a un ferreiro para que mo arranche. Levín a radio a un técnico para que ma arranche. SINÓNIMOS: amañar, ghobernar, recompoñer, recompor, reparar. 6. Alghuén que ten capaçidade para façer ou resolver algho por si mesmo. Ex.: Para façer esto arránchome eu só, non preçiso axuda. SINÓNIMOS: amañarse, apañarse, ¿enxeñarse?, ghobernarse. 7. Subsistir e desenvolverse a pesar das dificultades. Ex.: Non sabemos como se arranchan con eses soldos tan pequenos. SINÓNIMOS: amañarse, apañarse. 8. Cheghar a un acordo. Ex.: Se non te arranchas con el, non ides soluçionar nada. 

 
ARRANCHO: (substantivo masculino) Acçión e efecto de arranchar (acepçións 1, 3, 5). Ex.: O arrancho da casa é un traballo que hai que façer todos os días. O arrancho da radio custoume seis euros. SINÓNIMOS: amaño, reparaçión. Ex.: Por fin chegharon a un arrancho nese asunto. SINÓNIMOS: acordo, amaño, soluçión.




ARREBOLAR: 1. Lançar un pau ou unha pedra a unha árbore para tirar a froita. Ex.: Non arreboledes pedras ás maçeiras, que lle podedes romper as ponlas. 2. Lançar unha pedra, un pau, un obxecto contra alghuén ou algho. Ex.: Pideulle o libro con tanta insistençia que llo arrebolou á cara. SINÓNIMOS: ghuindar, lançar, mandar, tirar. 3. Lançarse a rolos. Ex.: Arrebolábanse polo prado a rolos. 

ARREÇENDER: 1. Desprender arreçendo ou arreçendor que literalmente se entende como aroma. Mais entre nós, úsase ademais para clarificar un ulido aghradábel como calquera outro desaghradábel. Ex.: Como arreçende este xabón!. Que mal arreçende esta comida, debeu estropearse! Que ben arreçende esta planta, é aromática!

ARREÇENDO: Olor que literalmente é aromático. Pero entre nós empréghase a maiores, tanto para algho que ule ben, como calquera outra materia ou substançia que poda ulir mal. Ex.: Ghústame o arreçendo / arreçendor do xardín na primavera. Anque a casa está limpa, ten un mal arreçendor / arreçendo, como se un can ensoufado en mortiço tivera pasado por aquí. Que bo arreçendo despide esa persoa! SINÓNIMO: arreçendor

ARREÇENDOR: Olor que literalmente é aromático. Pero entre nós empréghase a maiores, tanto para algho que ule ben, como calquera outra materia ou substançia que poda ulir mal. Ex.: Ghústame o arreçendor / arreçendo do xardín na primavera. Anque a casa está limpa, ten un mal arreçendor / arreçendo, como se un can tivera pasado por aquí manchado de mortiço. Que bo arreçendor despide esa persoa! SINÓNIMO: arreçendo

ARRECHEGHAR: . verbo transitivo 1. Pór / Poñer algho, ou a alghuén perto, ou a menor distancia. Ex.: Arrechéghate aquí. Arrechegha a mesa á parede. SINÓNIMOS: acheghar, açercar, aproximar, arrimar, cheghar. Ex.: Arrechéghame a xerra do viño. SINÓNIMOS: acheghar, açercar, aproximar, cheghar. 2. Levar a alghuén nun vehículo ata un lughar. Ex.: Arrecheghoume á feira de paso que viña. SINÓNIMO: acheghar. 3. Aproximar terra ao talo dunha planta, cando começa a naçer. Ex.: ¿Arrechegha? / Achegha as patacas. ¿Arrechegha? / Achegha os pés de millo. SINÓNIMO: acheghar 4. Contribuír con ideas, datos, cartos ou calquera outra cousa. Ex.: Arrecheghar / Acheghar ideas para un invento. SINÓNIMO: acheghar. (verbo pronominal) 5. Persoa que se pon perto / preto, ou a menor distançia. Ex.: Arrechéghate máis que non che sinto ben. SINÓNIMOS: achegharse, açercarse, aproximarse, arrimarse, chegharse. 6. Acollerse ao amparo ou protecçión de alghuén. Ex.: Sempre se arrechegha á xente poderosa, para aproveitarse das súas influençias. SINÓNIMO: achegharse, arrimarse. 7. Façer vida de matrimonio sen estar casados. Ex.: Tiña un novio desde había moito tempo e arrecheghándose con el. SINÓNIMOS: achegharse, amigharse, arrimarse. 8. Acheghar por. Ir ao encontro de alghuén que vén de camiño. Ex.: Xa debía estar aquí, arrechéghate por el. SINÓNIMO: achegharse. 9. Façer un pequeno despraçamento para ir a un sitio moi concreto, e pouco distante. Ex.: Arrechéghate á tenda e tráeme un quilo de sucre. SINÓNIMO: achegharse, açercarse, chegharse.

ARRECHEGHARSE: VÉXASE arrecheghar

ARREDAR: verbo transitivo. 1. Façer ir cara a atrás. Ex.: Agharrouno polos braços e arredouno. 2. Mover algho ou alghuén de xeito que haba unha distançia sufiçiente, conveniente etç., entre ela e algho ou alghuén co que está tocando ou ten preto. Ex.: Arreda un pouco a mesa da parede. Arreda eso de min. SINÓNIMOS: apartar, desacheghar, desarrimar, separar. 3. Poñer / Pór lonxe. Ex.: Non podía arredar os olllos do que vía. 4. fighurado. Façer desistir. Só o irmán podía arredalo daquel tolo afán. O medo non o arredaba daquela aventura. 5. fighurado. Manter lonxe ou pór a certa distançia a alghuén dunha cousa ou persoa façendo que desapareça a relaçión, o trato, a confiança etç., que existía entre eles. Ex.: As obrighas familiares arredárono do noso ghrupo. SINÓNIMOS: apartar. (verbo intransitivo) 6. Moverse, póndose a certa distançia, para que quede un espaço libre. Ex.: Arreda de aí, que non me deixas pasar. SINÓNIMO: apartar. 7. fighurado. Façer que desapareça o trato, confiança etç., na relaçión entre as persoas.

OBSERVAÇIÓNS: Acostuma empregharse seghuido da preposiçión de

Ex.: Desa xente hai que arredar. SINÓNIMO: apartar.

Verbo pronominal. 8. Pórse a certa distançia para que quede un espaço libre. Ex.: O gharda roghoulles que se arredasen ao velos tan cabreados / encomodados / enfadados. SINÓNIMOS: apartarse, separarse.

9. fighurado. Façer que desapareça o trato, confiança etç., na relaçión entre persoas.

OBSERVAÇIÓNS: Acostuma empregharse seghuido da preposiçión de

Ex.: Arrédate de min, non quero verche máis. SINÓNIMOS: apartarse. EXPRESIÓN: Arredemo!

10. Perder vínculos, façerse independente.

OBSERVAÇIÓNS: Acostuma empregharse seghuido da preposiçión de

Ex.: Na Idade Media, Portughal arredouse da Ghaliça. 

 

ARREDAR(SE): VÉXASE arredar

ARREDOR: 1. Franxa de terreo sen cultivar que hai no extremo dunha terra de labor, e que serve para pasar por ela para paçer o ghando, ou de estrema con outra leira. Ex.: Está apañando a herba do arredor. As vacas paçeron axiña o arredor. SINÓNIMO: arró. 2. Espaço que arrodea a cousa, ou persoa que se expresa. Ex.: O val ten arredor de sí unha serra. 3. Xirando sobor si mesmo. Ex.: Daba voltas arredor coma o reduçio do muíño.
 


ARREFRIADO: substantivo 1. Estado morboso (patolóxico, enfermiço) ocasionado pola exposiçión ao frío ou á humidade asoçiado con catarro dunha ou máis mucosas que comporta un aumento de secreçión nasal, esbirros, tose etç. Ex.: Con estes cambios de temperatura é normal coller un arrefriado. SINÓNIMO: constipado. 2. Proçeso de arrefriar. Ex.: É neçesario termos en conta as instruçións para o arrefriado deste compartimento.




ARREFRIAR: verbo transitivo. 1. Tornar frío ou máis frío. Ex.: Este leite está moi quente, arrefríamo. Arrefriou a aghua con xeo. 2. Causar un arrefriado a alghuén. Ex.: Arrefriouna o cambio de tempo. SINÓNIMO: acatarrar, constipar. 3. Volver máis tranquilo ou menos intenso. Ex.: A instrucçión que reçibeu arrefriou o seu espírito creador. (verbo intransitivo) 4. Tornarse frío ou máis frío. Ex.: Arrefiou o tempo, mañán seghuro que chove. SINÓNIMO: refrescar. O caldo xa arrefriou. 5. Tornarse máis tranquilo ou sereno. Ex.: Arrefriín / Arrefriei un pouco co contratempo, pero non desistín. (verbo pronominal) 6. Coller un arrefriado. Ex.: Abríghate máis por se te arrefrias. SINÓNIMOS: acatarrarse, constiparse

 

ARREGHALAR OS OLLOS: Abrir os ollos moito. Ex.: Arreghalou os ollos co susto. Non arreghales tanto os ollos coma un boi peghón. 

ARREGHAÑAR: 1. Façer apareçer unha ou máis reghañas en algho físico. Ex.: O calor arreghañou a porta da bodegha  SINÓNIMOS: crebar, fender, ghretar, lañar, quebrar, reghañar. 2 Abrirse en reghañas. Ex.: A parede arreghañou polo calor. SINÓNIMOS: aghretar(se), crebar(se), cuartear, fender, ghretar(se), lañarse, quebrarse, reghañar. Ex.: Cando arreghañan os ouriços é que as castañas están maduras. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON arreghañar 
Arreghañar os dentes
Mostrar os dentes de maneira aghresiva. Ex.: O can arreghañou os dentes e collemos medo. SINÓNIMO: reghañar os dentes



ARRENEGHADO: adxectivo. Que arrenegha ou arreneghou dunha crença ou da súa relaçión con outra persoa ou cousa. Ex.: Soldado arreneghado. (Tamén substantivo) Ex.: Nos seus sermóns arremetía contra os arreneghados. Ex.: É un arreneghado, non quere saber nada da familia.   



ARRENEGHAR: 1. (reneghar de) Abandonar unha crença, rexeitar a relaçión existente cunha persoa ou cousa, mostrando xeralmente despreço por ela ou mághoa de que tal relaçión exista ou existise alghunha ves. Ex.: Arreneghou da súa relaçión con ela e marchouse. Arreneghou dos seus fillos. Non arreneghes da miña amiçade. 2. Manifestar o enfado diçindo cousas para si e en ton de protesta. Ex.: Marchou de alí e xa non volveu. 3. Queixarse blasfemando. Ex.: Por calquera cousa empeça a arreneghar e a diçir barbaridades. 4. Neghar con insistençia ou enerxía de algho. Ex.: Negha e arrenegha que el fose o autor do atraco. 5. Lançar expresións contra. Ex.: Arrenéghote, demo.  



ARREO: 1. Conxunto de correas e outros elementos neçesarios para carghar, montar ou poñer unha cabalaría ou outro animal a un instrumento de labrança. Ex.: A albarda e a silla son peças dos arreos. Prepárame os arreos que vou ir á feira. 2. De xeito continuo, sen parar. Ex.: Onte choveu arreo. Esta temporada estou traballando arreo. SINÓNIMOS: continuamente, seghuido. 

ARREPOÑER: Façer fronte en actitude de ameaça ou de defensa. Ex.: Arrepúxoselle a seu pai cando o iba castighar. O animal estaba ferido, pero aínda se arrepoñía. SINÓNIMO: arrepor.



ARREPOÑERSE: VÉXASE arrepoñer. SINÓNIMO: arreporse.



ARREPOR: Façer fronte en actitude de ameaça ou de defensa. Ex.: Mira para aí ese merdento, como se arrepuxo a súa nai! Arrepúxenme a esa inxustiça. SINÓNIMO: arrepoñer.

ARREPORSE: VÉXASE arrepor. SINÓNIMO: arrepoñerse.



ARRESTILLO: Brilo das ascuas na forxa do ferreiro. Ex.: Cantos arrestillos botan as ascuas cando lle sopla o ferreiro co fol. SINÓNIMOS: chamusca, charamusca, moxena. 
OBSERVAÇIÓNS: Normalmente empréghase en plural.  

ARREXUNTAR(SE): verbo transitivo 1. Poñer xuntas persoas, ou cousas. Ex.: Arrexuntou todos os libros nun recanto do seu cuarto. SINÓNIMO: xuntar. (verbo pronominal) 2. Dúas, ou máis persoas pórse moi xuntas. Ex.: Arrexuntádevos, que vai moito frío. SINÓNIMO: xuntar. 3. Dúas persoas que viven xuntas sen formaliçar a súa relaçión diante da lei. Ex.: Hoxe en día os moços arrexúntanse máis ca noutras épocas. SINÓNIMOS: achegharse, amigharse, arrechegharse, arrimarse, axuntarse, xuntarse

ARRIAR: verbo transitivo. 1. Façer desçender pouco a pouco unha corda, vela, bandeira etç. Ex.: Desde a estada máis alta, o canteiro arriaba a corda, para que lle subiran na polea máis pedras. 2. Poñer solta unha cousa. Ex.: Arría o cabestro do torno do carro que imos desamarralo todo para baldeirar o batume no cuberto. SINÓNIMO: soltar. 3. propio e fighurado. Deixar caer ou deixar marchar o que se ten ben collido ou se soporta. Ex.: Non quería arriar o tesouro, pero non lle quedou máis remedio. Non arría un patacón por ninquén. 4. fighurado. Afloxar, façer menos intenso. Ex.: Haber se arrían algho o mando. 5. verbo transitivo. Deixar caer ou saír algho. Ex.: Puxeron as ameixas en aghua e arriaron toda a area. (verbo intransitivo) 6. Parar, rematar a xornada. Ex.: Ás oito arrío, para hoxe non fagho máis. 7. Mancha que deixa de ser visible ao lavar. Ex.: Esta cotra non arría a non ser que se refreghe ben. SINÓNIMOS: dar, desapareçer, irse, quitarse, sacarse, saír

FRASES E EXPRESIÓNS CON arriar

Arriar a ghaliña

Dise de alghuén que asalta ou atraca a outro e, obríghao a soltar ou dar o que leva enriba, sexan cartos, etç. Ex.: Arria a ghaliña e, dáme todo de valor que levas. SINÓNIMO: arriar a xarda

Arriar a xarda

Dise de alghuén que asalta ou atraca a outro e, obríghao a soltar ou dar o que leva enriba, sexan cartos, etç. Ex.: Arria a xarda e, dáme todo de valor que levas. SINÓNIMO: arriar a ghaliña.

ARRICHAR: 1. Coller valentía diante de algho. Animarse ou atreverse a façer algho. Ex.: Dáballe verghoña e non se arrichaba a ir el só. 2. Propio e fighurado. 2. Pórse teso. Ex.: Arríchase rapidamente se lle levan a contraria.




ARRICHARSE: Véxase arrichar.  

ARRIMAR: 1. Pór perto ou, máis preto unha cousa doutra ou de alghuén. Ex.: Arrima un pouco máis a banqueta á mesa. SINÓNIMOS: açercar, acheghar, aproximar, arrecheghar. ANTÓNIMOS: apartar, arredar, desacheghar, desarrimar, separar. 2. Pór unha cousa en contacto con outra, ou apoiada nela. Ex.: Arrimou a esqueira ao muro. Arrima o armario á parede. ANTÓNIMO: desarrimar. 3. fighurado. Dar gholpes a algho ou alghuén. Ex.: Arrimoulle uns gholpes que o houberon de deixar no sitio. 4. Persoa ou cousa que se pon preto ou máis perto doutra. Ex.: O barco foise arrimando á beira. Non te arrimes! SINÓNIMOS: açercarse, achegharse, aproximarse. ANTÓNIMO: desarrimarse. 5. Persoa ou cousa que se pon en contacto físico con outra, ou úsaa como apoio. Ex.: Cheghuín / Cheghuei tan canso que me tuven que arrimar á columna. Arrimouse a un pau. 6. fighurado. Buscar apoio ou protecçión en algho ou alghuén. Ex.: Arrímase aos ricos. 7. Dúas persoas que fan vida de matrimonio sen estaren leghalmente casadas. Ex.: Hai tempo que se arrimaron. SINÓNIMOS: achegharse, amigharse, arrechegharse, axuntarse, xuntarse. ANTÓNIMO: desarrimarse. 8. Enfermidade que ataca e afecta a alghunha parte do corpo. Ex.: Arrimóuselle unha reuma ao lado dereito. = Púxoselle unha reuma no lado dereito = Púxoselle unha postura de dor no lado dereito.

FRASES E EXPRESIÓNS CON arrimar

Arrimarse á beira

Apartarse a un lado, sexa do camiño, da estrada etç. Ex.: Arrímate á beira que vén un carro e ten que pasar.

 

ARRIMARSE: VÉXASE arrimar

ARRINCAR: verbo transitivo. 1. Sacar da terra unha planta. Ex.: Arrincar Apañar / Coller as patacas. SINÓNIMOS: apañar, coller. Ex.: O vento arrincou o vello castiñeiro. SINÓNIMO: arrancar. 2. Separar tirando con força unha cousa que está adherida ou suxeita a outra, ou da que forma parte. Ex.: Arrinca as chatolas do taboleiro. SINÓNIMO: arrancar, descravar. Ex.: O dentista arrincoume dúas moas. SINÓNIMOS: arrancar, quitar, sacar. Ex.: Tiroulle tan forte que lle arrincou uns cantos pelos da cabeça. 3. Façer que unha máquina ou vehículo empeçe a funçionar ou a moverse. Ex.: Non son capás de arrincar este coche. SINÓNIMO: arrancar. 4. fighurado. Quitar con força. Ex.: Arrincoulle o neno dos braços. Arrincoulle o libro das mans mentres o lía. SINÓNIMO: arrancar, arrebatar. 5. fighurado. Obter algho de alghuén con habilidade, esforço etç., vençendo alghunha resistençia. Ex.: Despois de moito porfiar, conseghuín arrincarlle a verdade. SINÓNIMOS: arrancar, quitar, sacar. Ex.: Non consighueu arrincar o apoio do público. SINÓNIMO: arrancar. 6. fighurado. Façer saír. Ex.: Começou a arrincarlle notas á ghaita. SINÓNIMO: arrancar. 7. fighurado. Façer que alghuén abandone certa idea, actividade, modo de vida etç. Ex.: Coa súa axuda consighueu arrincalo da miseria. SINÓNIMO: arrancar. 8. Expulsar pola boca as secreçións e flegmas que se produçen ou depositan nos órghanos respiratorios. Ex.: Tuso e tuso e non consigho arrincar nada. SINÓNIMO: arrancar. (verbo intransitivo) 9. Máquina que empeça a funçionar. Ex.. O muíño non arrinca. SINÓNIMO: arrancar. 10. Persoa, animal ou vehículo que se pon en movemento. Ex.: O tren arrincou á hora prevista. Nós queríamos marchar pero el non arrincaba. SINÓNIMO: arrancar. 11. fighurado. Algho que ten a súa orixe nun determinado lughar, momento ou circunstançia. Ex.: A súa amiçade arrinca de moi atrás. SINÓNIMO: arrancar

  

ARRÓ: Franxa de terreo sen cultivar que hai no extremo dunha terra de labor, e que serve para pasar por ela para paçer o ghando, ou de estrema con outra leira. Ex.: Está apañando a herba do arró. As vacas paçeron axiña o arredor. SINÓNIMO: arredor. 

ARROA: Medida de capaçidade, que na nosa parroquia e lughares limítrofes, equivale a deçaseis litros. Ex.: Unha arroa de caña. Era frecuente usar gharrafas de cristal, sen forro de nincún tipo, para ghardar este licor. CURIOSIDADE: Seghundo teño ouvido, a esta medida por Arçúa, chámanlle "ola".

ARROAR: 1. Acaroar no arró, ou arredor. Picar co sacho, ou ca leghoña a carón do arró, ou arredor, cando se bota o millo. 2. Limpar un arró. Ex.: Xa vai façendo falta arroar ese arró / arredor.

ARROÁS: 1. (Tursiops truncatus) Mamífero da familia dos delfínidos, de tres a catro metros de lonxitude e de cor ghris escura nas partes superiores e ghris clara tirando a branca nas inferiores. Ex.: Desde a praia, víanse brincando arroaçes. Os arroaçes aliméntase de crustáçeos, peixes etç. 2. por extensión. Delfín. Cetáçeo mariño da familia dos delfínidos, de dous a tres metros de lonxitude, seghundo as espeçies, que ten as mandíbulas prolonghadas e estreitas, dotadas de numerosos dentes, cor ghris, açul ou branca e a aleta dorsal curvada cara atrás. Ex.: Brinca o arroás perseghuindo os bonitos e as sardiñas.

ARROLAR: 1. Mover o berçe para que o neno durma ou se calme. Ex.: Arrola o neno para que non chore máis. ¿2. Cantar a rula. Ex.: Arrolaba a rula na ponla do loureiro? 3. Cantarlle ou falarlle a alghuén con vos dóçe, como se fai para calmar ou adurmiñar un neno. Ex.: É doçe a súa vos canda me arrola. 4. Mover no colo a un neno ou cantarlle suavemente para que deixe de chorar ou adormeça. Ex.: Arrola o seu fillo con moito cariño. 5. Abalancoar algho de xeito semellante a un berçe. Ex.: O vento arrola as plantas. 6. Moverse balançeándose. Ex.: A traíña arrólase co vaivén do mar. 



ARROMBAR: 1. Pór a un lado. Deixar sitio. Ex.: Arromba aí eses mobles para que non estorben. 2. Pór en orde. Ex.: Botou toda a mañán arrombando o seu cuarto. Ex.: Vamos arrombar esto. ¡Así, veña que xa está ben! SINÓNIMOS: amañar, arranchar. 3. familiar. Empreñar, ¿preñar?. Ex.: ¿Arrombara? a moça e non quería casar con ela. 4. Mover, torçer ou inclinar unha cousa, façéndoa caer. Ex.: O vento ¿arrombou? esa árbore. Arromba esa árbore medio ladeada e pónlle un pau ou, unha estaca e enderéitaa.



ARROMBARSE:  Arrancharse, compoñerse, comporse, alistarse, prepararse para saír. Ex.: Antes de saíres, arrómbate un pouco.




ARROMBO: 1. Algho que pode ter soluçión. Ex.: Esa cousa pode ter arrombo. SINÓNIMOS: arrancho, soluçión. 2. Verba que pode indicar o acto en sí de pór orde e orghanizaçión en certas cousas. Ex.: Ando co arrombo da ferramenta no faiado. 3. Acto de hixiene e embeleçemento persoal. Ex.: Antes de saír de festa, sempre fai o seu arrombo. 4. Obras e, traballos complementarios. Ex.: Andan cos arrombos da rehabilitaçión da casa.



ARROMBOS: Plural de arrombo. Ex.: Andan cos arrombos da casa.

ARROMEDAR: 1. Façer con exactitude ou con çerta semellança o que fai unha persoa ou un animal. Ex.: Arromeda moi ben o bruído da vaca. SINÓNIMO: imitar. 2. Imitar con intençión de façer burla ou de provocar risa. Ex.: Un humorista que arromeda os defectos das persoas. Botoulle a líncua fóra. 



ARROMEDO: Acçión e efecto de arromedar (acepçión 2). Non vas façer que me enfade cos teus arromedos.



ARROUTADA: 1. Axitaçión súbita e violenta do ánimo durante a que un perde o control de si mesmo. Ex.: Nunha arroutada é capás de façer calquera barbaridade. 2. Feito pouco açertado ou pouco raçoable. Ex.: Querer romper con todo semella unha arroutada. 



ARROUTADO: adxectivo. 1. Que fai cousas sen pensar, que ten arroutadas ou reacçións bruscas. Ex.: Tes que pensar mellor o que vas façer e non ser tan arroutado. (Tamén substantivo) Ex.: É un arroutado, nunca se sabe o que vai façer. 2. Feito sen pensar, produçido por un arrouto. Ex.: Levou a cabo os seus arroutados propósitos.  



ARROUTAR: Obrar sen temor, impulsiva ou irreflexivamente. Ex.: O home arroutouse e cometeu unha torpeça.  



ARRUCHELO (O): Alcume dunha casa da aldea de Cures. 

ASAÑAR: verbo transitivo 1. Causar un sentimento de desghusto e rabia. Ex.: O que lle dixen asañouno moito. SINÓNIMOS: anoxar, enfadar, irritar. 2. Abandonar un paxaro o niño, os ovos por lle andaren neles, por estar continuamente asexándoo, etç. Ex.: Non lle toques ao niño, que o pode asañar o paxaro. SINÓNIMO: anoxar. 3. Façer que os paxaros abandonen o niño en época de cría, por andar remexendo nel, por estar continuamente asexando, etç. Ex.: Nunca asañou un niño. (verbo pronominal) 4. Sentirse moi molesto e enfadado. Ex.: Que farei para que non se asañe comigho? SINÓNIMOS: anoxarse, enfadarse, irritarse. ANTÓNIMOS: desanoxarse, desasañarse, desenfadarse. 5. Estar a ghusto polo mal que se lle fai a algho ou alghuén. Ex.: Asañouse con ela todo canto pudo. ¿6. Ferida que se contamina con xermes. Ex.: Asañóuselle a chagha do pé por andar con calsado apertado. SINÓNIMOS: coller, infectarse.? 7. Paxaro que abandona o niño ou os ovos por lle andaren neles, por estar continuamente asexándoo, etç. Ex.: Tantas veçes foi ver o niño que se asañou o paxaro.



ASEMELLAR: VÉXASE semellar. 

ASESILAR: Dise do acto de alghuén que está a protestar, a meterse con outro etç. Ex.: Aquel éche un home que, por unha cousa ou por outra, sempre está asesilando.

 


ASEXAR:  1. Mirar á aghachadas, tratando de non ser visto. Ex.: Sempre asexa aos veçiños desde a súa xanela. O ghato asexou o rato, e non o colleu. Tamén acçión completa: Asexou pola xanela, e veu como o sacaban da casa. SINÓNIMOS: axexar, espiar, vixiar. 2. Algho que está oculto ou latente aghardando a oportunidade para manifestarse. Ex.: Á porta das aleghrías asexan as desghraçias. A fame asexa. 



ASEXO: Acçión de asexar. Ex.: Estaban ao asexo mentres os outros entraban no muíño. SINÓNIMO: axexo
FRASES E EXPRESIÓNS CON asexo
Ao asexo
Vixiando sen ser visto. Ex.: Alí estuveron ao asexo hastra que entrou o xefe da banda. SINÓNIMO: ao axexo, á sonca
En asexo
Á espera. Ex. O ghrup estaba en asexo, buscando a ocasión favorable de asaltar a caravana.



ASFIXIAR: 1. Causar a morte por asfixia a. Ex.: Asfixiouno apertándolle o pescoço. SINÓNIMOS: afoghar, esghanar. Ex.: Asfixiouno o escape de ghas. 2. Impedir a respiraçión a, façer respirar con dificultade. Ex.: Tanto fume asfíxianos. SINÓNIMOS: abafar, acorar, afoghar, atafeghar, sufocar. 3. fighurado. Impedir que algho prospere ou se desenvolva eficas ou libremente. Ex.: O cheiro dos cadáveres asfixiaba as rúas. O Estado asfíxianos con impostos. 4. Sentir asfixia, ter dificultade para respirar. Ex.: Marchemos de aquí, que imos asfixiar co calor. SINÓNIMOS: abafar, acorar, afoghar, atafegharse. 5. Morrer por asfixia. Ex.: Asfixíaronse dúas persoas no inçendio.  



ASISADA, ASISADO: adxectivo. 1. Que actúa con siso. Ex.: Para seren uns nenos son moi asisados. SINÓNIMOS: axuiçado, ¿sisudo? 2. Feito ou dado con siso. Ex.: Unha opinión asisada. SINÓNIMOS: axuiçado, ¿sisudo?



ASOLLAR: 1. Expor algho, espeçialmente roupa ou çereais, ao sol para secalos ou quitarlles a humidade. Ex.: Hoxe que hai sol podemos asollar o millo. Teño que bótar fóra as nentellas a asollar. 2. Algho ou, alghuén que reçibe o calor ou a lus do sol. Ex.: Colocaron os fíos a asollar. 3. Algho, espeçialmente roupa ou çereais que está exposto ao sol. Ex.: Abreu as xanelas para que se asollase a casa. 4. Algho ou, alghuén que se expón ao calor ou á lus do sol. Ex.: A xente anda a asollarse polas leiras. 



ASOLLARSE: VÉXASE asollar.    

ASORRALLAR: Cubrirse o çeo, con chuvisca e/ou parruma.



ASORRALLADO: Partiçipio pasado de asorrallar. Tempo atmosférico cuberto e/ou chuviscando que non despegha, non está limpo o çeo. Ex.: Está un tempo asorrallado. SINÓNIMO: sorralleiro.

ASOUGHO: substantivo. 1. Estado de quen “non ten parada”, “non está quedo”, “non ten apousento”, non está tranquilo física ou moralmente. Estado oposto a acougho. Ex.: Non estás quedo, pareçe que tes o asougho. Está sempre a moverse, ten o asougho. ¡Está quedo oh, ou tes o asougho! ¡Está quedo!, ¿tes o asougho, ou qué? Ter o asougho. SINÓNIMOS: axitaçión, desacougho, desasosegho, inquietude. 2. fighurado. Estado do que se move, ou pareçe que se move. Ex.: Observaba desde o cume do monte, a xente tumbada no campo con asougho. / sen parada / sen estar quedo / que non tiña apousento. 3. Moverse, bulir nun traballo etç. Ex.: Antes de saír para a festa, xa ten o asougho, e non é capás de estar tranquilo. / de ter parada. / de estar quedo. / non ten apousento.SINÓNIMOS: axitaçión, inquedança, malestar, preocupaçión.

ASUBIAR: 1. Emitir un son aghudo façendo pasar o aire entre os beiços case pechados, ou por un instrumento cunha abertura estreita. Ex.: Asubioulle ao can para que fose onda el. 2. Vento que soa con son aghudo. Ex.: Ghustáballe sentir asubiar o vento os días de temporal. 3. Desaprobar unha determinada actuaçión mediante asubíos, e outras manifestaçións ruidosas. Ex.: O público asubioulle moito ao cantante. 4. Executar cun son aghudo façendo pasar o aire entre os beiços case pechados, unha peça musical, ou un fragmento. Ex.: Leva todo o día asubiando a mesma cançión.

ASUBÍO: Acçión, e efecto de asubiar. Ex.: Oíanse desde lonxe os asubíos del avisando ao amigho. Despediron a súa actuaçión con asubíos. O coro rematou a súa actuación co asubío da melodía.

ASUBIOLO: Pequeno instrumento que serve para asubiar. Ex.: Fíxenlle un asubiolo ao neno.



ASUSTAR O PULPO: Meter tres veçes o pulpo na pota de aghua ao lume, en aghua quente, e á terçeira deixalo dentro. Nas dúas primeiras, métese dentro téndoo agharrado e sácase. En cambio, na terçeira, xa se mete directamente, sen sacalo.



ATAFEGHAR: 1. Impedir a respiraçión ou façer respirar con dificultade a. Ex.: O calor da corte atafeghabanos. SINÓNIMOS: abafar, acorar, afoghar, asfixiar, sufocar. 2. (fighurado). Causar ansia ou anghustia. Ex.: Busco un consolo para as penas que me atafeghan. 3. Sentir dificultade para respirar a causa do calor, a falta de aire, etç. Ex.: Enseghuida ataféghase, a probe. SINÓNIMOS: abafar, acorar, afoghar, asfixiar. Ex.: Atafeghouse de tanto correr. SINÓNIMO: sufocarse.    



ATEIGHAR: 1. Encher algho por completo, mesmo demáis. Ex.: Non quería ateighar demáis a embarcaçión. SINÓNIMOS: abarrotar(se), atestar(se). 2. Encherse por completo, mesmo hastra o exçeso. Ex.: A sala onde botaban a película ateighouse de xente. SINÓNIMOS: abarrotar(se), atestar(se). 

ATEIROA: Cacho ghrande de boroa, pan, ... Ex.: Unha ateiroa de boroa, pan, ... SINÓNIMO: Teiroa.



ATEITIÑAR: 1. Tentar coas mans unha cousa para reconoçela, examinala, etç. Ex.: Foise a lus e tuven que ir ateitiñando as cousas para non caer. SINÓNIMOS: apalpar, atentar, tentear. 2. Intentar reconoçer algho, tocándoo coas mans ou cos pés, en particular cando non se pode usar a vista. Ex.: Antes de pousar o pé ferido, o animal ateitiñaba o terreo para non se lastimar. SINÓNIMOS: atentar, tentear. Ex.: Ateitiñando as paredes, descubriron a porta secreta. SINÓNIMOS: apalpar, palpar, atentar, tentear.
Tamén absoluto. Ex.: Foise a lus cando baixaba as escaleiras e tuvo que ir ateitiñando hastra cheghar ao fondo. 



ATENTAR: 1. Induçir a alghuén a façer çerta cousa, particularmente cando non debe façela ou non lle convén. Ex.: O demo atentou a Eva e comeu a maçán. 2. Espertar en alghuén a ghana de façer, ter, comer, etç., algho. Ex.: O que me propós non me atenta nada. Aténtanme os dóçes! 3. Façer esforços por conseghuir algho. Ex.: Atentou façelo pero non o pudo conseghuir. SINÓNIMO: intentar. VÉXASE palpar (Tocar coas mans unha cousa para renoçela, examinala, etç. Ex.: Foise a lus e tuven que ir atentando as cousas para non caer. Movíase atentando a parede na escuridade. SINÓNIMOS: apalpar, tentear.)

ATOLADA, ATOLADO: De pouco siso, e seriedade no xeito de actuar, de carácter informal, e irreflexivo. Ex.: Tenme preocupada como é tan atolado, pode cometer calquera tolería. Fala sen xeito, coma un atolado. Anda de aí atoleirado, e deixa de diçir parvadas. Quen lle vai façer caso a un atolado coma este. SINÓNIMOS: atoleirado, chalado, tarambana, toleirán, toleirón.

ATOLEIRADA, ATOLEIRADO: De pouco siso, e seriedade no xeito de actuar, de carácter informal, e irreflexivo. Ex.: Tenme preocupada como é tan atoleirado, pode cometer calquera tolería. Fala sen xeito, coma un atoleirado. Anda de aí atoleirado, e deixa de diçir parvadas. Quen lle vai façer caso a un atoleirado coma este. SINÓNIMOS: atolado, chalado, tarambana, toleirán, toleirón.

ATOPAR: 1. Conseghuir algho despois de procuralo. Ex.: Non atopamos onde durmir. Atopamos casa. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 2. Cheghar alghuén a unha condiciçión, un estado de ánimo. Ex.: Dou atopado a pas. Haber se atopa acougho. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 3. Dar con alghuén que se neçesita. Ex.: Neçesitamos atopar un médico. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 4. Conoçer, ou relaçionarse con alghuén. Ex.: Atopou moitos amighos. SINÓNIMO: topar. 5. Descubrir algho sen buscalo. Ex.: Atopín unha navalla. SINÓNIMOS: encontrar, topar. Atoparon un atranco no camiño. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 6. fighurado. Perçibir ou reconoçer. Ex.: Non atopamos nada de que queixarnos. SINÓNIMO: topar. 7. Cruçarse con alghuén sen esperalo. Ex.: Atopino=Atopeino na rúa. SINÓNIMO: topar. 8. Descubrir algho despois de pensar, estudar, ou calcular. Ex.: Non dou atopado unha soluçión. Os investighadores atoparon o culpable. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 9. Crear na mente. Ex.: Se non queres façelo, vas ter que atopar unha desculpa. SINÓNIMO: topar. 10. Loghrar ter ou poder dispor de algho. Ex.: Non atopín a ocasión axeitada para falarlle. SINÓNIMO: topar. 11. Ver ou darse conta de que algho ou alghuén se presenta dunha maneira ou en determinado estado. Ex.: Atoparon a porta aberta. Atopeino vello. SINÓNIMOS: encontrar, topar. 12. Ver axiña algho ou alghuén sen esperalo. Ex.: Atopouse cun amigho que había tempo que non vía. SINÓNIMOS: afuçiñar, bater, topar, tropeçar. 13. Dúas ou máis persoas que se xuntan nun lughar. Ex.: Mañán atopámonos á hora do café. SINÓNIMOS: encontrarse, toparse, verse. 14. Alghuén que está de certa maneira ou en determinado estado. Ex.: Aquí atópome ben. Atópase enfermo. SINÓNIMOS: encontrarse, toparse. 15. Algho que está en determinado lughar ou situaçión. Ex.: Un punto que se atopa a des centímetros do eixe de xiro. SINÓNIMO: topar. 16. Darse maña. Ex.: Non me atopo con esta ferramenta. SINÓNIMO: topar. 17. Estar a ghusto. Ex.: Foise para Suiça, pero non se atopaba e logho volveu. 



ATROSCADA, ATROSCADO: Partiçipio pasado do verbo atroscar. Ex.: Quedou atroscado a mirar para alá. SINÓNIMOS: aparvada-o, embobada-o.



ATROSCAR: Quedar parvo ou sen capaçidade de discorrer. Ex.: Dun tempo para acá atroscouse de todo. SINÓNIMOS: aparvarse, embobarse, parvear.



ATROSCARSE: VÉXASE atroscar 

ATEITIÑAR: 1. Tentar coas mans unha cousa para reconoçela, examinala, etç. Ex.: Foise a lus e tuven que ir ateitiñando as cousas para non caer. SINÓNIMOS: apalpar, atentar, tentear. 2. Intentar reconoçer algho, tocándoo coas mans ou cos pés, en particular cando non se pode usar a vista. Ex.: Antes de pousar o pé ferido, o animal ateitiñaba o terreo para non se lastimar. SINÓNIMOS: atentar, tentear. Ex.: Ateitiñando as paredes, descubriron a porta secreta. SINÓNIMOS: apalpar, palpar, atentar, tentear. (Tamén absoluto) Ex.: Foise a lus cando baixaba as escaleiras e tuvo que ir ateitiñando hastra cheghar ao fondo. 3. Vaçilar ao diçir algho, porque non non te lembras de algho, non sabes ben do que falas, ou tes dúbidas. Ex.: Diçía o teu nome ateitiñando. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON ateitiñar
Andar ás ateitiñadas
Apalpar cos pés, ou coas mans porque non ves. Tamén vaçilar á hora de falar ou de façer algho, porque non tes conoçemento deso, ou tes dúbidas. Ex.: Vése que non ten experiençia nestes traballos porque anda ás ateitiñadas. 

AXEXAR: 1. Mirar á aghachadas, tratando de non ser visto. Ex.: Sempre axexa aos veçiños desde a súa xanela. O ghato axexou o rato, e non o colleu. Tamén acçión absoluta: Axexou pola xanela, e veu como o sacaban da casa. SINÓNIMOS: asexar, espiar, vixiar. 2. Algho que está oculto ou latente aghardando a oportunidade para manifestarse. Ex.: Á porta das aleghrías axexan as desghraçias. A fame axexa.

 

AXEXO: Acçión de axexar. Ex.: Estaban ao axexo mentres os outros entraban no muíño. SINÓNIMO: asexo.
FRASES E EXPRESIÓNS CON axexo
Ao axexo
Vixiando sen ser visto. Ex.: Alí estuveron ao axexo hastra que entrou o xefe da banda. SINÓNIMO: ao asexo, á sonca

En axexo

Á espera. Ex.: O ghrupo estaba en axexo, buscando a ocasión favorable de asaltar á caravana. 



AXIÑA: adverbio. 1. Nun breve espaço de tempo. Ex.: Lévame este recado e volve axiña. SINÓNIMOS: decontado, deseghuida, logho, nunha carreira, pronto. Ex.: Axiña o entendeu. SINÓNIMOS: decontado, deseghuida, logho, pronto. 2. Inmediatamente despois, pasado pouco tempo. Ex.: Propúxolle casamento e respondeu axiña. 
FRASES E EXPRESIÓNS CON axiña
Axiña que
locuçión conxuntiva. Tan pronto como.
Ex.: Axiña que o veu, escapou ás carreiras.    



AXORDAR: 1. Deixar xordo. Ex.: O estoupido dunha bomba perto del axordouno. SINÓNIMO: enxordar. 2. Deixar coma xordo. Ex.: Baixa o volume da música, que nos vas axordar. SINÓNIMOS: abrouxar, atronar, enxordar. 
 

¿AXUGHAR?: Pórlle o xugho a [un animal ou parella de animais de tiro]. Poñerlle o xugho ao ghando. A xovenca non deixa que lle poñan o xugho. SINÓNIMO: pórlle o xugho.  



AXUIÇADA-O: 1. Partiçipio do verbo axuiçar. 2. adxectivo. Que obra con bo xuíço, de maneira raçoable e correcta. Ex.: É unha persoa axuiçada, sempre medita moito as cousas. 3. Que manifesta bo xuíço. Ex.: Unha deçisión axuiçada. SINÓNIMOS: asisado, ¿sisudo?