O SAMHAIM

Segundo as nosas vellas tradicións, as almas viñan á terra no "día de defuntos" con moi diversas fins. Por iso nuns lugares púñanlles de comer, para que non pasasen fame; noutros botaban ese día un gran pao ao lume, para que quentasen no caso de teren frío; noutros era considerado pecado varrer pola noite a cociña porque se lles daba para atrás, impedíndo-lles que se acheguen á lareira; e noutros tense por acción inhumana pechar de golpe as cancelas ou portelos, porque se mancaban.

Se se busca nos libros de etnoloxía polas celebracións que se fan en Galiza con ocasión do "día de defuntos" atoparemos unha serie de costumes ancestrais própias da nosa nación. Desde o deixar un óco na mesa ou racións de comida e/ou bebida para os defuntos até facer colares coas castañas novas. A pouco que se pregunte a persoas de máis de corenta anos de diferentes puntos da nosa xeografía (Noia, Catoira, Cedeira, Muxía, Sanxenxo, Quiroga, Carballeda de Ávia...) lembrarán-nos que tamén era habitual polo día de Defuntos coller cabazas, tallarlles unhas caras feroces, poñerlles uns pauciños coma dentes e deixa-las nos camiños para asustar aos viandantes. Todo isto con ocasión da festa dos Defuntos, o dous de novembro. Este costume coincide co americano de Halloween e aínda co máis antigo celta do Samaín, no que eran os cranios dos inimigos os que brillaban na escuridade con candeas no seu interior.

En Galiza mesmo chéga-se a ver como a cabaza tallada séca-se e consérva-se para emprega-la como máscara no Entroido. A antiga festividade celta do Samaín foi descrita habitualmente como unha comuñón cos espíritos dos defuntos que, nesta data, terían autorización para camiñar entre os vivos. Abrían-se as portas entre este mundo e o Alén, dándolle á xente a posibilidade de se reuniren cos seus antepasados mortos.

A festa do Samaín, a máis importante do período precristián, marcaba para os celtas o comezo dun novo ano.

Nesa data prendían-se lumes sagrados frotando pólas de serbal e teixo, e con esta fogueira inicial alimentában-se as lareiras de todas as casas.

Polo Samain era costume baleirar nabos de grande tamaño – non foron cabazas até que chegaron de América - para poñer-lles dentro candeas. Nas Rías Baixas, os nenos xogaban tales días coma estes coas cabazas, facendo caras con elas, e poñéndolles pelo e bigotes con barbuxa de millo, antes de acender-lles velas. Varios séculos despois esta tradición, que se mantén aínda viva en Galiza, ten continuidade nas festas de Halloween, que exportaron aos Estados Unidos os irlandeses no século XIX.

(...)

Durante a noite do 31 de outubro os druidas (a casta sacerdotal dos celtas) recollían cunha fouce de ouro as baias do visco dos troncos de aciñeiras e carvallos. E por que unha fouce de ouro? Moi sinxelo. Os celtas consideraban a este metal como un metal enxebre, e era polo tanto o único que se podia utilizar para estes quefaceres. Unha vez subidos ao tronco dun carvallo ou aciñeira, os druidas cortaban baia por baia de visco mentres recitaban uns mantras, que seguramente eran para atribuir mais poder ao visco. Por desgraza, os druidas non deixaron restos escritos pois así, como dixo Xúlio César, "evitaban que o seu sistema de adestramento caise en mans do vulgo e que os estudantes descoidaran o exercizo da sua memória por confiar na palabra escrita".

Acto seguido os druidas depositaban esas baias nun caldeiriño ou tiraban-as a un manto branco que sustiña outro druida no chan. A descrición deste ritual debemos-lla ao historiador Plínio. Despois, esas baias tan especiais terian indubidábeis poderes curativas para a xente, e para as suas elaboracións máxicas. Era nesta festa onde os druidas podían comer carne de cocho e beber viño. Durante eses días antes do aninovo, tiñan lugar sacrifizos de animais: pola data había que comezar a almacenar para facer fronte aos duros meses que viñan por diante. Estes sacrifizos de animais facian-se co obxectivo de se provisionaren de carne e de pel para o inverno. Era a sua peculiar matanza, como a que se celebra en Galiza por San Martiño.

A noite do 31 de outubro está relacionada moi directamente co mundo dos mortos e esta crenza estaba moi arraigada no povo celta. Eles crian que esa noite, unha "porta" se abría, e a dimensión dos vivos ficaba en comunicación coa dimensión do mundo dos mortos, alomenos por unhas horas. Durante este período non se podia sair da comunidade, pois nesta noite, a comunidade non se puña en contacto con outras comunidades se non que se puñan en contacto cos seus próprios antepasados. Durante esas horas, podia-se tocar, apalpar e mesmo se podía traspasar ao mundo dos mortos. Por iso en toda a aldea había fogueiras. Non se acendian coa intención de horrorizar aos malos espíritos, se non que se acendian para poder guiar aos mortos na escuridade da noite, para que atopasen aos seus parentes e lares, e se puidesen quencer co calor do lume do lar.

Os celtas, esa noite, amoreaban as caveiras dos seus mortos (e tamén dos seus inimigos) e as pintaban. En Galiza temos nas encrucilladas amoreamentos de pedras (os milladoiros) e ten-se o costume de depositar unha pedra e pedir un desexo. Existe un milladoiro no camiño de Santiago, famoso porque posue unha grande cruz de ferro. O feito de depositar unha pedra alá é sinal de que non se terá mala fortuna durante o que fica de viaxe, e por iso os pelegríns adoitan levar unha pedra desde a sua lugar de orixe, ou ben a apañan antes de chegar ao milladoiro.

Outro costume clásicamente galego é o de dar de comer á xente que ven ao enterro. O convite fúnebre, o mesmo que o banquete fúnebre, non son privativos de Galiza, pois tamén existiron en Irlanda, en Astúrias e noutros países. En opinión de Murguía eran unha especie de holocausto que viña directamente dos ritos funerários célticos e obedecían ao precepto popular de considerar sagradas as almas dos devanceiros.

Moitos coidan que as almas das persoas que morreron volvían por veces a este mundo. Foi moi común en Galiza a crenza na aparición das ánimas xa sexa con fasquía de bolboretas ou de aves comúns, xa de animais e réptiles. Segundo a doutrina dos druídas (metempsicose), as almas non finan senón que pasan duns a outros; e hai escritores que afirman que a Vía Láctea chámase no noso idioma "Camiño de Santiago" porque é, en realidade, o camiño que levan as almas dos mortos cara á rexión das sombras, unha procesión de estrelas ou multitude de almas.

HISTORIA DA TINTORERÍA

A Tintorería: 1ª parte

A Arte de colorear os tecidos

Con esta, iniciamos dentro da sección “Historia da Tintorería”, a primeira das tres partes dedicadas á historia, evolucion e actualidade da Tintorería, desde os tempos máis remotos ata os nosos días. Nesta primeira parte ofrécese ó lector, unha visión de conxunto desde as súas máis ancestrais orixes, ata a moderna tintorería de finais do século XIX, na que aparecen os primeiros colorantes artificiais.

Sirva pois esta pequena mostra para ofrecer unha modesta ampliación da cultura e a arte da tintorería, quizais un tanto esquecida nos nosos días.

Orixe da Tintorería no Imperio Romano

Posiblemente o traballo máis importante na industria da confección romana era o dos encargados da sua limpeza, ou o das tintorerías (“fullonicae” en latín). As tintorerías servían a cidades enteiras, nelas facíanse tintes, lavábase e enxugábase roupa de todo tipo. As tintorerías (fullonicae), como comprobado nas ruínas de Pompeia, eran a miúdo máis grandes que outros tipos de negocios, a fin de acomodar o gran equipo necesario, así como atender ó gran número de clientes cotiáns. Este tipo de negocio tamén requiría un alto número de empregados e probablemente que o dono era un dos patróns máis importantes da cidade.

A típica fullonica necesitaba tanques para o lavado, o tintes e o aclarado da roupa, así como espazo para enxugar e pasarlle o ferro. A roupa xeralmente lavábase en ouriño humano

ou de animais (cabalo, camelo, …), que era recolleita dos servizos públicos (báters) da cidade, de vasieiros que se atopaban nos curruchos das rúas para que a xente utilizar para alobear as súas necesidades e tamén posiblemente importada de zonas dos arredores. Os “fullones” pisaban e machucaban cos pes a roupa que estaba nos recipientes de lavado cunha mestura de auga e mexo. Tamén se recorría a unha mestura de auga e un tipo de terra ou posiblemente barro que axudaba a eliminar os residuos de graxa.

A roupa pasaba á etapa do enxugado baixo o sol ou ó aire libre. Unha vez enxoita a lan era cepillada e cardada con pel de ourizo ou plantas da familia dos cardos. A roupa colocábase entón nunha cesta denominada “viminea cavea” que se colgaba sobre vapores de xufre coa fin de branquear o tecido. Finalmente aplícabaselle unha terra ou barro branco ó tecido para branquealo aínda máis. Por último pasábase polo pressorium (planchado).

Para tintar a roupa, os fullones empregaban pigmentos procedentes de plantas e dalgúns tipos de marisco. Despois de lavar e tintar a roupa, clareábase en tinallas con auga e logo pasábase ó enxugado. A roupa colgábase en cordas ou en estantes na azotea da tintorería para enxugala ó sol. En cidades cunha densa poboación, permitíaselle ás tintorerías enxugar un pouco de roupa ás beiras da rúa.

A Tintorería na Idade Media

O instinto de imitación humano fixo nacer a arte da tintorería. O home aplicou para colorear os obxectos, aqueles produtos que a natureza podía proporcionarlle, como materia colorante, sen grande esforzo. Os pobos máis antigos, como a India, Persia e China, practicaron con mestría, en remotísimos tempos, a arte da tintorería, servíndose, entre outras materias colorantes, do índigo, rubia, catecú, diversas cochinillas, etc.

Os fenicios, pobo industrioso e industrial, coñeceron tamén dito arte, e a púrpura de Tiro, é unha proba do lonxe a que souberan levar os métodos e procedementos de tintura. Homero, Herodoto, Plinio e Estrabón, nas súas obras, falan do estado da industria tintórea entre os antigos exipcios, gregos e romanos, e ponderan as súas teas teñidas con belísimas cores. Os tecidos exipcios que, en profusión asombrosa, consérvanse aínda das dinastías anteriores á era cristiana, proban que naquel entón xa se recorría ó emprego de mordentes. Pola sua parte, os romanos estableceron distintos métodos de tintura cos que crearon moitas cores; empregaron a rubia en forma de lacas, coñeceron o pastel e o índigo e usaban a púrpura extraída de varias especies de animais.

No século V a invasión dos bárbaros do norte extendeu tupido velo a tódalas artes e industrias e estancou a ciencia, particularmente en Occidente, que quedaron refuxiadas en Oriente. Deica fins do século XII reapareceu a arte da tintorería en Italia grazas ás relacións comerciais que os venecianos e xenoveses sostiveron cos países orientais, creándose grande número de talleres de tintorería en Xénova, Florencia e Venecia.

Os xenoveses foron os que estableceron as primeiras fábricas de alume en Europa, entre outras as de Tolfa, que subsiten aínda, cuxo produto, por non conter trazas de ferro, convén para tódalas operacións de tintura nas que aquel metal sería nocivo, ó mesmo tempo que o seu emprego contribúe a aumentar a viveza dos tintes. Destes fixéronse famosos o carmesí e o negro, de Xénova, cuxo proceso de obtención lograron mantelo segredo os xenoveses ata mediados do século XVIII. Entre os tintores célebres de Xénova, merece citarse a Paolo de Novi, que foi un dux da República Xenovesa en 1507.

Na Biblioteca Nacional de Florencia atópanse manuscritos de principios do séculos XIV nos que figuran receitas para a tintura, e nelas fálase da rubia, do pastel, do quermes e outras sustancias tintóreas parecidas.

En dita época, un tintoreiro florentino apelidado Oricellari, descubreu a orchilla, coa que se obtiñan tons violáceos, e foi tanta a fama que por iso gañou Florencia, que a República florentina outorgoulle un título de nobreza.

En troques, as tintorerías venecianas lograron grande nomeamento pola tintura escarlata, que alcanzou entón o grao máximo de perfección, dando lugar a que se a distinguira coa denominación de escarlata de Venecia.

A dita cidade cábelle a gloria de que visen a lus nela os primeiros libros que tratan da arte da tintura, podéndose citar, ó efecto, o libro intitulado Maraviglia dell arte dei tintori, publicado en 1429 e reimpreso en 1510, o cal é unha recopilación das operacións empregadas para teñir. Por el vese que os tintoreiros venecianos entre outros produtos, empregaban o alume, vitriolo, agallas, orchilla, quermes, rubia, gualda e o pastel.

Por outra parte, España, grazas á influencia dos árabes, coñeceu moi cedo, tamén, os segredos da arte da tintorería, que se practicou con mestría (a tintura ó vermello escarlata o proba), pero sen que se influira no seu progreso. Logo, o descubrimento do Novo Mundo, dou lugar á importación de novas materias tintóreas, como a cochinilla, pau do Brasil, campeche, achiote, etc., coas que a arte de teñir experimentou un novo e real impulso. Os antigos tecidos que se conservan do Imperio dos incas testemuñan o grao de perfección a que chegaran os indíxenas de América no emprego de plantas tintóreas.

Os aztecas atopábanse tamén a un relativo nivel de perfección na práctica da tintura.

Desde Italia irradiou a arte de teñir en todo o Continente, e dun xeito especial en Alemaña, onde as tintorerías de Turinxia fixéronse famosas polos seus tintes a base do pastel, e a Francia, onde a arte de teñir logrou a máxima reputación no século XVI pola tintura da lan en escarlata, a base da aplicación das sales de estaño sobre a cochinilla, descubrimento este que fixo célebre ó tintoreiro Gobelin. Este apelido foi perpetuado polos produtos que saen da manufactura de tapices do estado francés, os cales se lles da o nome de Gobelins, por terse instalado aquela no edificio que antes ocupara o reputado tintoreiro.

No século XVII a teoría da tintura empezou a ser estudada científicamente polas corporacións europeas máis doctas naquel entón e, dun xeito especial pola Academia Francesa e a Real Sociedade de Londres.

A últimos dese século en 1691, un catalán Phefio Mayo, publicou un pequeno libro que veu a lus co título “Remallet de tinturas i breu modo de donarlas a totas robas de llana, telas i fil, ab lo modo de beneficiar alguns ingredients necessaris per los Arts de la Tintura i Parayria”, o cal consistía nunha recopilación de receitas de tintura de todas partes de Europa.

En 1710, o alquimista berlinés Diesbach descubreu o azul de Prusia, a única materia mineral azul empregada en tintura, que logrou ser aplicada sobre fibra en forma sólida ó lavado, grazas ás ensinanzas de Macquer, en 1749. Vanguelin introduceu en 1797 as combinacións de cromo en tintura. En 1815 produceuse o pardo de manganeso sobre fibra por Hartmann, e no mesmo ano o pardo catecú por Kurrer.

Deica o ano 1830 preparouse industrialmente o negro campeche sobre cromo.

A pesares desta serie de descubrimentos, a tintorería permaneceu como arte empírica, ata que algúns sabios franceses, fundándose nos progresos da química, estableceron, nos comezos do século XIX, os principios teóricos da tintura.